Klimaatvisie Kempengemeenten Energieneutraal in 2025

3.1 Inleiding

Klimaatverandering, welke momenteel door menselijke invloeden wordt veroorzaakt, is een proces dat zich over vele jaren uitstrekt en daarom ook gevolgen heeft voor generaties (van ver) na ons. Om deze verandering te voorkomen of te minimaliseren is ook beleid nodig dat zich over langere tijd uitstrekt.

Om zicht te hebben op de huidige en toekomstige situatie rondom klimaat en energie in de Kempen, hebben de Kempengemeenten een energiestudie uitgevoerd (zie bijlage 4 tot en met 9). In deze studie is op basis van metingen, aannames en berekeningen van het huidige energiegebruik een toekomstscenario voor de energievraag en de duurzame energieproductie in de Kempengemeenten opgesteld. De inzichten vormen de basis voor de Kempische klimaatvisie. Naast de aandacht voor energie en CO2 is de focus van het beleid ook gericht op het reduceren van broeikasgassen in sectoren als de bouw en de industrie. Hierbij is grondstof- en materiaalkeuze doorslaggevend. Duurzaam bouwen en duurzame bedrijven(terreinen) vormen zo een integraal onderdeel van het klimaatbeleid.

De energiestudie (zie bijlage 6) geeft in enkele scenario’s aan op welk moment de resterende energievraag volledig zou kunnen worden voorzien uit duurzame (hernieuwbare) bronnen. Op dat moment is een gemeente of regio energieneutraal en wordt er netto geen broeikasgas (koolstofdioxide, CO2) uitgestoten. Volgens deze redenering draagt het energiegebruik van de Kempen dan niet bij aan het versterkte broeikaseffect en dus ook niet aan klimaatverandering. Tegelijkertijd is de Kempenregio dan ook zelfvoorzienend in haar behoefte aan warmte, elektriciteit en transportbrandstoffen en dit noemen we energieneutraal. Op basis van de scenario’s zijn beleidspaden opgesteld die leiden tot deze gewenste situatie.

3.2 Visie van de vijf Kempengemeenten

Uit de energiestudie blijkt dat het voor de Kempengemeenten vanaf 2025 redelijkerwijs mogelijk is om gezamenlijk energieneutraal te zijn. Dit jaartal dient daarom als richtjaar voor de klimaatvisie en als basis voor het gezamenlijke klimaatbeleid. Aldus luidt de Kempische klimaatvisie:

De Kempengemeenten Bergeijk,Bladel, Eersel, Oirschot en Reusel-De Mierden zijn energieneutraal in 2025.

In 2025 wordt de energievraag in de Kempen volledig voorzien vanuit duurzame bronnen. Om dit te bereiken moeten forse energiebesparingen en aanhoudende efficiencyverbeteringen in alle sectoren de energievraag met zestig procent reduceren ten opzichte van de huidige consumptie. Tegelijkertijd worden alle mogelijke hernieuwbare energiebronnen in de Kempen duurzaam aangewend om in de restvraag te voorzien. Dit potentieel, 4,8 PJ per jaar, is beschikbaar in diverse vormen als zon, wind, water en biomassa (zie ook bijlage 9). Deze doelstellingen kunnen we bereiken via de zogenaamde Trias Energetica, volgens welke we de fossiele energievraag zoveel mogelijk reduceren.

De drie stappen van de Trias Energetica luiden:

• 1.

  energiegebruik voorkomen, energie besparen en efficiëntie verbeteren

• 2.

  duurzame energie opwekken en inzetten

• 3.

  de restvraag op schone wijze voorzien vanuit fossiele bronnen

Uiteindelijk moet in 2025 stap 3 overbodig zijn geworden, omdat de Kempen dan energieneutraal zouden moeten zijn (restvraag = duurzame energie). De energiestudie (zie bijlage 6) gaat hier ook vanuit, zoals is weergegeven in onderstaande grafiek.

De gekozen beleidspaden liggen binnen de theoretische grenzen van besparing en opwekking en richten zich op een versnelde maar geleidelijke ontwikkeling naar energieneutraliteit in 2025. Naast het energiescenario is de reductie van broeikasgassen door duurzaam bouwen, duurzame processen en de kringloop van grondstoffen (cradle to cradle, van wieg tot wieg) een essentieel onderdeel van het streven om klimaatverandering en uitputting te voorkomen.

De uitwerking van de visie komt tot uiting in het klimaatbeleid van de Kempengemeenten (zie hoofdstuk 4). Voor een deel is dit beleid gemeenschappelijk, gebaseerd op bovenstaande visie, voor een ander deel is dit per gemeente specifiek vormgegeven, op basis van gemeentelijke aspecten. De uitvoering van dit beleid staat beschreven in het uitvoeringsprogramma, dat zowel een algemeen als gemeentespecifiek gedeelte kent (zie hoofdstuk 5).

4.1 Integraal klimaatbeleid

De duurzaamheidprincipes van het klimaatbeleid worden helder verwoord in de gangbare definitie van duurzame ontwikkeling: “het proces van verandering waarin het gebruik van grondstoffen, de richting van investeringen, de oriëntatie van technologische ontwikkeling en institutionele verandering alle in onderlinge harmonie zijn en zowel het huidige als toekomstige potentieel verhogen om te voldoen aan de menselijke behoeften en wensen” (WCED, 1987).

Vanuit deze visie is het belangrijk dat de keuzes die gemaakt worden door gemeenten, bedrijven, instellingen en burgers alle uitgaan van duurzaamheid. De klimaatvisie is met andere woorden een integraal onderdeel van beleid en uitvoering. Bij de Kempengemeenten worden de uitgangspunten van de klimaatvisie daarom opgenomen in alle beleid- en afdelingsplannen. Door structureel en integraal aandacht te geven aan klimaatbeleid in de gemeentelijke organisatie, worden kansen die zich voordoen in het werkveld van de gemeente tijdig onderkend en optimaal benut. Om de samenwerking tussen de Kempengemeenten te waarborgen is het van belang een regionale projectgroep te vormen met een centrale coördinator.

4.2 Energiebesparingsbeleid

Het doel van energieneutraliteit kan redelijkerwijs alleen gehaald worden als de energieconsumptie fors wordt gereduceerd. Uit de energiestudie (zie bijlage 6) blijkt dat een afname tot aan een restgebruik van één derde van het huidige energiegebruik nodig is om in 2025 energieneutraal te zijn (hierbij wordt er van uitgegaan dat in die hoeveelheid met lokale duurzame energie voorzien kan worden). De reductie van het energiegebruik kan op drie manieren worden gerealiseerd:

• 1.

  het voorkomen van energiegebruik

• 2.

  het besparen van energie

• 3.

  het verbeteren van de energie-efficiëntie

In bijlage 8 zijn twee grafieken opgenomen die aangeven dat er gemiddeld 3,5% per jaar bespaard moet worden in alle sectoren, op zowel aardgas als elektriciteit om het doel van 2025 te halen. Om dit te realiseren zijn afspraken tussen de verschillende sectoren, partijen en de gemeenten nodig1. Het energiebesparingsbeleid richt zich daarom in de eerste jaren voornamelijk op het verkrijgen van draagvlak in de samenleving en het betrekken van zoveel mogelijk partijen in alle sectoren en branches. Binnen het energiebesparingsbeleid richten we ons op 5 thema’s die overeenkomen met de sectoren die in de Kempen het meeste energie gebruiken (zie taartdiagram). Voor deze thema’s, gemeenten, woningbouw, bedrijven, verkeer en landbouw, zijn in het uitvoeringsprogramma (zie hoofdstuk 5) regionale en gemeentelijke activiteiten benoemd voor de eerste vier jaar die bijdragen aan energiebesparing.

1) Een voorbeeld hiervan is het Convenant Wonen voor de Regio Zuidoost-Brabant, waar alle partijen op de woningmarkt vertegenwoordigd zijn. Momenteel worden daar afspraken gemaakt over woonkwaliteit, waar zaken als comfort en energie-efficiëntie samenkomen.

Energiegebruik Kempen 2007

4.3 Opwekkingsbeleid duurzame energie

Energie is de essentie van het leven. Het zorgt voor warmte, licht en kracht. Ook na 2025 hebben we deze energie nodig. Maar het streven is dat deze energie geen schadelijke gevolgen heeft voor het milieu en het klimaat. Duurzame energie uit hernieuwbare bronnen maakt dit mogelijk. Daarbij maken deze bronnen ons onafhankelijk van eindige voorraden of onzekere handelsrelaties. Voorbeelden van hernieuwbare bronnen zijn de zon, de wind, het water en aardwarmte. Ook biomassa (dierlijk of plantaardig materiaal) wordt gezien als een schone hernieuwbare bron, mits bepaalde duurzaamheidcriteria in acht worden gehouden. Ook omgevingswarmte is een blijvende bron die duurzaam toegepast kan worden, bijvoorbeeld met behulp van warmtepompen.

Uit het energiescenario voor de Kempen blijkt dat in de resterende energievraag in 2025 geheel voorzien kan worden vanuit hernieuwbare bronnen. Biomassa zal naar verwachting ruim de helft van de benodigde duurzame energie voorzien (zie bijlage 9). Daarna neemt windenergie een kwart voor zijn rekening. De overige bronnen zijn naar verwachting minder belangrijk, maar samen goed voor bijna een kwart van de vraag in 2025.

De totale opwekking van duurzame energie moet in 2025 zo’n 4 á 5 PJ (= 1015 Joule) zijn. Ter indicatie: dit komt overeen met zo’n 45 grote windturbines (van 3 MW), plus 4 middelgrote biomassacentrales, plus 6500 huizen met warmtepompen, plus 19 mestvergisters en 50.000 zonnepanelen en/of –collectoren op de daken van huizen, bedrijven en stallen (zie bijlage 9). Om deze aantallen te bewerkstelligen zijn vele initiatieven nodig. Dit vergt hoge investeringen van zowel overheden als bedrijven en instellingen, als ook burgers die zich alleen op langere termijn terugverdienen. De gemeente is hierbij de aangewezen partij om een informerende, stimulerende en faciliterende rol te spelen, zodat er zo min mogelijk knelpunten ontstaan in het traject van initiatief tot realisatie.

5.1 Klimaatdoelstellingen

Het ambitieniveau van het Kempische klimaatbeleid is hoog. Het bereiken van energieneutraliteit in 2025 is zeer ambitieus. Om dit doel te bereiken worden er tot die periode tussenliggende doelstellingen geformuleerd. Deze ijkpunten worden in principe om de vier jaar gemonitord: in 2012, 2016, 2020 en uiteindelijk in 2025. Het uitvoeringsprogramma onder de SLOK-regeling, waaraan de Kempengemeenten deelnemen, beperkt zich in eerste instantie tot een periode van vier jaar, van 2009 tot en met 2012. Voor de eerste vier jaar zijn vanuit de SLOK-regeling per thema doelstellingen geformuleerd voor energiebesparing en/of duurzame energie opwekking.

5.2 Regionale activiteiten

De thema’s die Kempenbreed worden opgepakt concentreren zich op woningbouw, bedrijven, verkeer en vervoer en (grootschalige) duurzame energie. De projecten binnen deze thema’s zijn afgeleid van de doelstellingen voor deze periode. Een groot deel van de regionale projecten worden in samenwerking met de andere gemeenten binnen het Samenwerkingsverband Regio Eindhoven opgepakt. Deze projecten worden gecoordineerd door SRE Milieudienst. Overige projecten worden in Kempisch verband uitgevoerd.

De invulling van deze projecten wordt nader bepaald in overleg met de SRE-gemeenten. De Kempengemeenten geven hun eigen richting aan de projecten op basis van de klimaatvisie en het klimaatbeleid. Hiertoe zullen de gemeenten periodiek ambtelijk en bestuurlijk overleg voeren.

5.3 Gemeentespecifieke activiteiten

De gemeentespecifieke activiteiten zijn met name gericht op de gemeentelijke organisatie, en de gemeentespecifieke aspecten van woningbouw en duurzame energie. De vijf kempengemeenten hebben deze projecten opgenomen in de aanvraag voor een uitkering onder SLOK. De gemeentelijke uitvoeringsprogramma’s zijn opgenomen in de bijlagen 12 tot en met 16. Voor zowel de Kempische als gemeentespecifieke projecten gelden de minimumdoelstellingen van de SLOK-programma’s voor 2012. Door middel van monitoring worden deze doelstellingen in het vizier gehouden, zie hoofdstuk 6.

6.1 Monitoring energiegebruik en duurzame opwekking

De nulmeting van het energiegebruik in de Kempengemeenten laat zien hoe de regio er momenteel (in 2007) voorstaat. Om te weten welk resultaat de inspanningen voor energiebesparing en duurzame opwekking opleveren wordt het energiegebruik periodiek gemeten. De voorkeur is deze monitoring tweejaarlijks te doen. De tweede meting volgt dus in 2010, over het gebruik in het jaar 2009, en in 2012 wordt de energiesituatie van 2011 bepaald, enzovoorts.

Zodoende ontstaat er een reeks van metingen van zowel het gebruik als de opwekking, die kan worden afgezet tegen de berekende energiescenario’s naar 2025. Mocht de koers afwijken dan kan zo het beleid of de uitvoeringsplannen worden bijgesteld. Het instrument voor de nulmeting dat voor deze klimaatstudie is gebruikt, zal in de komende jaren verder worden verbeterd en zo worden aangepast dat het geschikt is voor de tweejaarlijkse monitoring.

6.2 Monitoring klimaatprojecten

Naast de grote lijn is het ook van belang te weten wat het effect is van de diverse klimaatprojecten binnen de regionale en gemeentelijke uitvoeringsprogramma’s. Van ieder project worden daarom vooraf de doelstellingen bepaald en de criteria waarop monitoring zal plaatsvinden. Op basis van de monitoringresultaten kan de effectiviteit en efficiëntie van de verschillende projecten bepaald worden. Zo wordt duidelijk welke werkwijzen het best gehanteerd kunnen worden om bij te dragen aan de energie- en klimaatdoelstellingen. Op basis hiervan kan het uitvoeringsprogramma worden bijgesteld.

Door de projectmonitoring wordt ook duidelijk welke vorderingen gemaakt zijn ten aanzien van energiebesparing en de opwekking van duurzame energie en waar nog verdere inspanningen nodig zijn. Samen met de energiemetingen per sector geeft dit een goed beeld van de stand van zaken in de Kempen en de koers op weg naar energieneutraliteit.

6.3 Monitoring integratie klimaatbeleid in de gemeente

De organisatorische borging van het klimaatbeleid in de Kempengemeenten is van groot belang voor het succes van het streven naar energieneutraliteit (zie paragraaf 4.1). Het is daarom nodig te weten hoe het proces van borging verloopt in de gemeentelijke organisaties. Daarom vindt periodieke monitoring van het integratieproces plaats.

De nulmetingen zijn verricht in 2008 (zie bijlage 2). Bij alle Kempengemeenten heeft een zogenaamd ‘assessment’ (evaluatie) plaatsgevonden met het instrument ‘Organisatorische borging van het Klimaatbeleid bij gemeenten’ om inzicht te geven in de huidige organisatie en de mogelijkheden die er zijn om een stap voorwaarts te zetten. Tweejaarlijks, in 2010 en 2012, zal met dit instrument de vorderingen in beeld worden gebracht. Tussentijds wordt zo duidelijk in welke afdeling de klimaatdoelstellingen wel of niet zijn geïntegreerd en waar extra maatregelen nodig zijn. De monitoringresultaten in 2012 kunnen worden gebruikt om te bepalen op welk ambitieniveau voor de volgende jaren klimaatbeleid gevoerd kan worden en hoeveel gemeentelijke middelen kunnen worden ingezet.

7.1 Communicatiedoel

Communicatie is een middel om een doel te bereiken. Dit doel is direct afgeleid uit de klimaatvisie: De Kempengemeenten zijn in 2025 klimaatneutraal. Deze doelstelling kan worden ontleed in verschillende communicatiedoelen. Deze hangen samen met de fasen waarin de klimaatvisie wordt vertaald naar beleid en de uitvoering daarvan. Per fase onderscheiden we interne en externe communicatiedoelen. Een voorbeeld van een extern communicatiedoel in de beginfase is dat de inwoners van de Kempengemeenten op de hoogte zijn van het bestaan van de klimaatvisie en het doel van de visie. In volgende fasen wordt ook op projectniveau gecommuniceerd; dan kunnen specifieke doelgroepen worden betrokken en geïnformeerd over een bepaald project. Uiteraard gaat aan deze externe communicatiedoelen een intern communicatiedoel vooraf; de intern betrokkenen en verantwoordelijken van de vijf Kempengemeenten moeten voldoende afstemmen over de inhoud van de visie en de daaruit voortkomende projecten. Alleen als dat gebeurt, kan de klimaatvisie op gedegen wijze extern worden uitgedragen.

7.2 Communicatiedoelgroepen

De interne doelgroepen bestaan uit de beleidsmakers en uitvoerders “achter de schermen” en de externe doelgroepen zijn “de toeschouwers”, ofwel “het publiek”. Bij interne doelgroepen kan gedacht worden aan gemeentebesturen- en ambtenaren en een gemeentelijke projectgroep klimaat. Communicatie zal in eerste instantie vooral betrekking hebben op procesniveau. Voor de communicatie is het essentieel te weten wie de sleutelfiguren zijn, welke beslismomenten er komen en wat tot weerstand kan leiden. Externe doelgroepen kunnen uiteenlopen van inwoners en bedrijven tot scholen en verenigingen en natuurlijk het Kempen Klimaatplatform. Communicatie met externe doelgroepen zal meer plaatsvinden naarmate er meer of grotere belangen spelen. Pers kan gezien worden als een belangrijke intermediair omdat het een groot bereik heeft en bijdraagt aan de beeldvorming van het project. Ook het KKP kan een rol als intermediair vervullen.

7.3 Communicatiestrategie

Hoe de communicatiedoelen moeten worden bereikt verwoordt de communicatiestrategie. Deze strategie dient rekening te houden met de volgende projectkenmerken. De Kempische klimaatvisie is een omvangrijk project: het kent diverse subdoelen die verschillende thema’s en projecten beslaan. Dit kan tot een versnipperd beeld leiden. Ook is bij dit regionale project een groot aantal partijen met diverse belangen betrokken die gemeentegrenzen overschrijden. Daardoor kan het lastig worden om draagvlak te krijgen. Daarnaast is er sprake van een lange termijn doelstelling, wat betekent dat sommige resultaten pas later zichtbaar en meetbaar worden. Een gevolg daarvan kan zijn dat de aandacht voor het project verslapt. De genoemde projectkenmerken dwingen tot een communicatiestrategie die samenhang, zichtbaarheid, continuïteit en herkenbaarheid nastreeft. Een heldere boodschap, het gebruik van een overkoepelende projecthuisstijl (logo met slagzin), het scheppen van realistische verwachtingen en met regelmaat concrete resultaten melden vormen de onmisbare ingrediënten voor de communicatiestrategie van dit project. Voor de inzet van communicatiemiddelen betekent dit dat op regionaal niveau (overkoepelend) en op projectenniveau gebeurt. Een slagzin als ‘De Kempen energieneutraal’ kan op deze wijze als een terugkerende kreet op alle gelieerde projecten worden geplakt.

7.4 Communicatiemiddelen

Afhankelijk van de fase waarin het project zich bevindt en welke doelgroep bereikt moet worden wordt een communicatiemiddel ingezet. De communicatiemiddelen zijn gericht op interne, externe of intermediaire communicatie, waarbij te denken valt aan een nieuwsbrief, informatieavond en persbericht.

8.1 Klimaat en kosten

Zorg voor het milieu gaat gepaard met investeringen. Investeringen die zich op termijn zullen terugverdienen. Hetzij door het besparen op energiekosten, hetzij doordat de kosten om klimaatverandering te voorkomen vele malen lager liggen dan de kosten van alle mogelijke negatieve gevolgen. Denk hierbij aan economische en materiële schade als gevolg van extreme klimaat- en weersveranderingen. Anderzijds geeft het opraken van de fossiele bronnen een financiële prikkel om op hernieuwbare bronnen over te stappen. Het opzetten en uitvoeren van de Kempische klimaatvisie is daarom lonend werk, maar het vereist wel een terugkerende investering van de gemeenten. De ambitie om in 2025 energieneutraal te zijn in de Kempen is hoog en uniek voor samenwerkende gemeenten. Toch kunnen de gemeenten zelf bepalen in welke mate zij hier financieel in investeren. In theorie kan een aanjaag- en regiefunctie voldoende zijn, wat de kosten beperkt houdt. De meeste projecten zullen echter vanuit de gemeenten worden geïnitieerd en er zal ook een voorbeeldfunctie verwacht worden. Deze klimaatprojecten kunnen de komende vier jaar rekenen op een financiële bijdrage van het Rijk. Voor de periode daarna is dat nog onbekend.

8.2 Begroting uitvoeringsprogramma