Beheerplan voor het boseigendom van de gemeente Borger–Odoorn 2009–2018

Bijlage 1 NAW-gegevens

Bijlage 2 Algemene uitgangspunten bij beheer

Het kleinschalige cultuurlandschap is opgebouwd uit verschillende soorten landschapselementen die door de aard en positionering in het landschap een ander beheer nodig hebben. Bij het beheer zal rekening gehouden moeten worden met een aantal basisprincipes. Het gaat om de waarden van een element en het beheer zoals het verwijderen van niet inheemse soorten, bijplanten van inheemse bomen en struiken, sparen van dood hout, tijdstip van beheer en fasering van beheer in tijd en ruimte.

Waarden landschapselementen

De elementen in het gebied kunnen verschillende functies hebben. De belangrijkste functies zijn de landschappelijke -, ecologische-, -cultuurhistorische functie en recreatieve functie. In de praktijk kan het zo zijn dat een element meerdere functies heeft die niet allemaal vervuld kunnen worden met één vorm van beheer. In dergelijke gevallen zullen er keuzes gemaakt moeten worden en prioriteiten worden gesteld. In hoofdlijnen kunnen de volgende afwegingen worden gemaakt;

Elementen op de hoofdstructuurlijnen (esranden, overgangen veldontginningen/beekdal) hebben primair een landschappelijke- ecologische functie met een hoog opgaand karakter;

Elementen buiten de hoofdstructuurlijnen hebben primair een landschappelijke- en ecologische functie met afwisselend en hoogopgaand en laagblijvend karakter;

Houtwallen met een aaneengesloten rij van zeer oude eiken hebben uitsluitend een landschappelijke waarde.

Concreet betekent het dat op de hoofdstructuurlijn het beheer gericht is op het ontwikkelen van een hoogopgaande beplanting. Dit neemt niet weg dat er geen combinatie mogelijk is met een beheer gericht op een ecologische functie waarbij het ontwikkelen van een element met een goed ontwikkelde boom- struik en kruidlaag centraal staat. Het betekent wel dat een typisch hakhoutbeheer, resulterend in een element met een laagblijvend karakter niet van toepassing is. In het Veenkoloniale gebied mogen landschapelementen deels worden afgezet om op deze wijze het open landschap te versterken.

Verwijderen van niet inheemse soorten

Het streven is om de soortensamenstelling van de elementen zoveel mogelijk te ontwikkelen in de richting van de oorspronkelijke en streekeigen soortensamenstelling (zie bijlage 1). Alle overige soorten dienen te worden verwijderd. Stichting Bronnen heeft soorten beschreven die tot het niet-streekeigene Drentse bomen en struiken gerekend kunnen worden. Het gaat om; alle naaldbomen m.u.v. grove den, haagbeuk, alle esdoorn soorten, paardekastanje, rode kornoelje, plataan, alle populieren behalve ratelpopulier (beekdal), Amerikaanse eik, acacia, alle lindesoorten (winterlinde handhaven), alle iepsoorten behalve steel- en gladde iep, bosroos, duinroos, katwilg, peterselievlier, Amerikaanse vogelkers, tamme kastanje en tuinplanten (bomen, struiken en vaste planten). Verder is het van belang om te voorkomen dat soorten als Amerikaanse vogelkers en ratelpopulier massaal kunnen uitbreiden als gevolg grote beheersingrepen als afzetten en sterk dunnen. Bij deze maatregelen kan ratelpopulier zich via de wortelstokken snel over het element verbreiden en gaan domineren. Ook de Amerikaanse vogelkers kan weer snel gaan uitlopen en zaden krijgen meer kans om te kiemen. Het is zaak om deze exoten zoveel mogelijk in een eerder stadium te bestrijden.

Dood hout

Dood hout heeft een belangrijke functie. Diverse organismen profiteren van de aanwezigheid van dood hout. Insecten en hun larven bewonen de rottende delen en vormen op hun beurt voedsel voor bijvoorbeeld vogels. Niet zelden ontwikkelen zich holtes in dood hout die vervolgens kunnen dien als broedplaats voor vogels of bijvoorbeeld als slaapverblijf voor vleermuizen. Verder kunnen we in dood hout diverse soorten zwammen aantreffen. Om deze redenen is het gewenst om dood hout te laten staan, zeker als het om dikkere stammen gaat. Indien dood hout gevaar voor de veiligheid kan opleveren (bijvoorbeeld dode takken of stammen die op wegen en paden dreigen te vallen) mag het wel verwijderd worden, bij voorkeur door middel van inkorten. Het verwijderde dode hout dient te worden achtergelaten in het element.

Aandachtspunten bij dunnen

Bij dunnen dient extra gelet te worden op unieke waarden die in een element kunnen voorkomen, die vooral in oudere landschapselementen kunnen voorkomen. Deze unieke waarden moeten zoveel mogelijk worden behouden in het betreffende element. Het gaat om:

• •

  Een boom met grote ouderdom;

• •

  Een boom met een opvallende groeivorm;

• •

  Een boom staat op een opvallende of historische plaats;

• •

  Boom- of struiksoort komt in gebied weinig voor of is in groter verband zeldzaam (zie tabel op volgende bladzijde);

• •

  Zeer langzaam groeiende, rijk bloeiende soorten (meidoorns);

• •

  Oude holle bomen;

• •

  Bomen of struiken die overwoekerd zijn met soorten als hop, sleedoorn, kamperfoelie en hondsroos.

Fasering beheer in ruimte en tijd

In het beheer staat, gelet op de landschappelijke functie, het behoud en versterken van het kleinschalige landschap voorop. Na de ruilverkavelingen is het landschap flink grootschaliger geworden. Het gelijktijdig zwaar dunnen van gegroepeerde elementen in een gebied kan er toe leiden dat het landschap plotseling zeer open wordt. Op de Hondsrug en bijbehorende flanken is dit een ongewenste situatie. Het is daarom van belang dat ruimtelijk gezien het dunnen gefaseerd plaatsvindt. Tevens wordt de ingreep ecologisch gezien minder ingrijpend. De fasering in tijd en ruimte kan verder gecreëerd worden door elementen met een lengte van 100 meter of meer gefaseerd te dunnen. Dit kan betekenen dat in het eerste jaar 50% wordt afgezet en de overige 50% in één van de opvolgende jaren. Elementen smaller dan 8 meter worden in de lengte richting afgezet/gedund, elementen breder dan 8 meter in de breedte richting. Bij de elementen breder dan 8 meter is gefaseerd beheer in de breedte richting gewenst waarbij een gradiënt wordt gecreëerd.

Voorkomen van Drentse streekeigen soorten in de gemeente Borger-Odoorn

Bijlage 3 Algemene beheermaatregelen

Dunning

Een dunning is het belangrijkste sturingsmiddel in het bos. Het dunnen is het selectief verwijderen van bomen om andere bomen meer groeiruimte te geven. Doordat bepaalde bomen meer groeiruimkrijgen, wordt de aanwas op deze bomen geconcentreerd, kunnen deze bomen zich blijven ontwikkelen en blijven ze vitaal en stabiel. Een dunning vindt plaats vanaf het moment dat het omslagpunt is bereikt. Er kunnen verschillende typen dunningen worden uitgevoerd. Deze worden hieronder gespecificeerd.

Omslagpunt: Het moment van dunnen breekt aan zodra bij het merendeel van de toekomstbomen de takken over de onderste 6 á 8 meter (2/5-deel van de verwachte eindhoogte) zijn afgestorven. In dit deel zit namelijk het grootste deel van het volume en de waarde van de uiteindelijk te oogsten stam. Na het omslagpunt leidt natuurlijke taksterfte nauwelijks meer tot waardevermeerdering. Vanaf dat moment krijgt de vorming van een forse kroon voorrang, omdat dat de volumebijgroei stimuleert. Bij vorming van een forse kroon zal tevens de stabiliteit toenemen. Dunning voorkomt verder opkronen, waardoor je een diepe levende kroon krijgt en een dikke stam (boom B in tekening), in plaats van een kleine kroon met een dunne stam (boom A). In verband met de kans op stormschade moet men er bij de eerste ingreep wel op letten dat er niet te zwaar wordt ingegrepen.

Hoogdunning

Het bewust ingrijpen in het heersende kronendak, met als doel meer groeiruimte te creëren voor de bomen die de eindopstand moeten vormen. De aanwas wordt daardoor steeds meer op de beste bomen geconcentreerd.

Laagdunning

Het verwijderen van bomen die geen sterke concurrentiepositie innemen en zich vaak onder het heersende kronendak bevinden (de verliezers).

Toekomstbomendunning

Dunning gericht op het bevoordelen van toekomstbomen. Een toekomstboom is een boom die door zijn betekenis voor natuur, hout en/of beleving voorbestemd is om een lange tijd een rol in het bos te spelen. De toekomstbomen worden meestal van te voren gemarkeerd, waardoor hij voor de blesser maar ook houtkoper goed zichtbaar is.

Variabele hoogdunning

Een variabele hoogdunning is een dunning waarbij een hoogdunning wordt gecombineerd met eventueel het creëren van verjongingsgroepen en ook het plaatselijk niet ingrijpen. De dunning is puur gericht op het verhogen van variatie in het bos.

Structuurdunning

Een structuurdunning richt zich op het verhogen van de horizontale structuur in bosopstanden. De structuurdunning zal meestal plaatsvinden in opstanden van dezelfde boomsoort en dezelfde leeftijd die als saai en eentonig worden ervaren. Bij het uitzetten van een structuurdunning zullen verjongingsgroepen in de opstanden ontstaan.

Creëren verjongingsgroepen

Bij het creëren van verjongingsgroepen wordt plaats gemaakt voor een nieuwe generatie bos. De verjongingsgroepen worden vaak geplaatst op plekken waar geen kwaliteitsbomen aanwezig zijn. In opstanden waar het bos een homogeen karakter heeft maakt de locatie van de verjongingsgroep niets uit. Het is vaak wel aan te raden om in dit soort opstanden de verjongingsgroepen langs randen van opstanden te leggen. In het verleden zijn de bosopstanden voor de houtproductie vaak erg rechtlijnig aangelegd. Door de verjongingsgroepen aan de randen te leggen wordt deze rechtlijnigheid doorbroken. In de verjongingsgroepen wordt vaak gewerkt met natuurlijke verjonging. Deze natuurlijke verjonging kan worden gestimuleerd door het achtergebleven tak- en tophout in de verjongingsgroepen te klepelen en daarna bodemverwonding toe te passen. Hierdoor komt de minerale bodem bloot te liggen en ontstaat er een gunstige uitgangssituatie voor de ontkieming van zaden.

Vrijstellen markante elementen

Markante elementen als lanen en solitaire bomen bepalen het beeld van de omgeving. Daarnaast zijn het herkenningspunten in het landschap en vaak de oudste en dikste bomen in het bos. Deze elementen moeten te allen tijde volledig worden vrijgesteld om zich te kunnen blijven ontwikkelen. Hierdoor blijft het element vitaal en stabiel.

Snoeien laanbeplanting

Periodiek moet er in laanbeplanting snoeiwerk worden uitgevoerd. Dit in verband met het verwijderen van dood hout uit kronen in het kader van veiligheid of de begeleidingsnoei van laanbomen.

Beheer bosranden

Bosranden zijn belangrijke elementen vaak op de overgang van het gesloten bosgebied naar het open agrarische of natuurgebied. Daarnaast kunnen bosranden ook intern in bossen langs brede paden voorkomen. Ecologisch gezien zijn bosranden zeer waardevol. Veel flora en fauna zijn afhankelijk van het bestaan van deze zogenaamde mantel- en zoomvegetaties. Wat betreft de fauna geldt dit in het bijzonder voor de (zang)vogels en insecten. De insecten profiteren van de bloeiende bloemen in de zoomvegetatie. De insecten zijn op hun beurt een voedselbron voor de (zang)vogels. Deze bosranden leveren dus een positieve bijdrage aan de natuurwaarde. In het verleden zijn bossen netjes in rijtjes aangeplant veelal tot aan de eigendomsgrens. Houtproductie was destijds de doelstelling en er moest dan ook zoveel mogelijk hout aanwezig zijn om later te kunnen oogsten. De huidige bosranden zijn dan ook nog veelal rechtlijnig en bestaan voornamelijk nog uit boomvormers. Een ideale bosrand bestaat uit een (bomen en struiken) mantel- en (kruiden) zoomvegetatie. Bij het creëren van een bosrand worden op overgangen bomen verwijderd. Het verwijderen van bomen kan over een breedte van 5 tot 20 meter worden uitgevoerd. Het is belangrijk dat de bosrand een natuurlijke vorm krijgt, waardoor het verwijderen van bomen in lobben moet plaatsvinden. Daar waar een zoom- en/of mantelvegetatie tot ontwikkeling moet komen is het belangrijk dat er voldoende zonlicht op de vegetatie kan vallen. In een bosrand moet continue worden ingegrepen om verbossing tegen te gaan.

Bestrijding Amerikaanse vogelkers

De Amerikaanse vogelkers is in het begin van 1900 in Nederland geïmporteerd vanuit Amerika. Men roemde de soort om zijn groeikracht, houtkwaliteit, bodemverbeterende eigenschappen, natuurwaarden en de mooie bloeiwijze. Achteraf is deze introductie een grote vergissing gebleken omdat de soort in Nederland andere eigenschappen vertoont dan in het gebied van oorsprong. Op vele plaatsen is de Amerikaanse vogelkers een plaag geworden. Vandaar dat hij ook wel “de Bospest” wordt genoemd. Door zijn groeikracht is de Amerikaanse vogelkers zo concurrentiekrachtig, dat het onze inheemse bomen, struiken en kruiden verdringt. Ook op het eigendom komt de Amerikaanse vogelkers regelmatig voor. Hierdoor zal deze soort, waar deze voorkomt, moeten worden verwijderd. Dit kan door het uittrekken van de struik of het afzetten van de struik, waarna de struik terstond met een chemisch bestrijdingsmiddel moet worden ingesmeerd. Buiten het eigendom in de omliggende percelen staan tevens zaadvormende prunussen. Deze kunnen zich ook in het eigendom verspreiden. Hierdoor zal prunusbestrijding een terugkerende beheermaatregel zijn.

Creëren dood hout

Dood hout is een vitaal onderdeel van het ecosysteem. Het is van belang voor de voedselkringloop in het systeem. Grote aantallen insecten, schimmels en andere organismen zijn er voor hun levenscyclus van afhankelijk. Daarnaast leven weer andere dieren van de insecten die op dit dode hout voorkomen. In het bijzonder inheems staand dood hout met zware afmetingen is hierbij belangrijk. Staande dode stammen met enige afmeting zijn bovendien geliefd bij onder andere holenbroeders, vleermuizen en boommarters voor het vinden van een verblijfplaats of broedgelegenheid. Ook liggend dood hout is waardevol voor het bos. Liggende stamdelen zijn een substraat voor organismen als schimmels, mossen en planten, larven en miljoenpoten. De aanwezigheid van zwaar dood hout is een wezenlijk kenmerk van een natuurlijk bos.

Bij het actief verhogen van het aandeel dood hout worden bomen geringd, omgezaagd en/of omgetrokken. De veiligheid van recreanten moet hierbij goed in de gaten worden gehouden. Hierbij geldt dus dat staand dood hout minimaal 1 boomlengte van een pad of weg verwijderd moet zijn.

Bijlage 4 Uitgangspunten van geïntegreerd bosbeheer

Het geïntegreerd bosbeheer streeft ernaar om de productiefunctie van het bos op kleine schaal te integreren met de natuurfunctie en de recreatiefunctie. Zo komen de belangen van natuur en economie beide tot hun recht. Houtproductie, natuur en recreatie worden daarbij met elkaar in verband gebracht. Geïntegreerd bosbeheer is er op gericht om voor alle functies zo hoog mogelijk te scoren: ‘het één doen zonder het ander te laten’. Enerzijds beantwoordt een dergelijk bos het beste aan de wensen van de huidige samenleving, anderzijds biedt het de nodige flexibiliteit voor de toekomst.

Bij geïntegreerd bosbeheer sluiten beheersmaatregelen zo veel mogelijk aan op de natuurlijke ontwikkeling van het bos. Ingrepen die hier tegenin gaan, met name kaalkap en herinplant over een grote(re) vlakte ineens, worden zoveel mogelijk vermeden. Het bos wordt daarbij niet gezien als gewas, maar als een min of meer natuurlijk ecosysteem, waaruit geoogst kan worden. In welke mate de nadruk op de natuur, productie of recreatie ligt, wordt door de eigenaar zelf bepaald en vastgelegd in een doelstelling.

Enkele algemene kenmerken van geïntegreerd bosbeheer zijn:

• 1.

  Kleinschalige maatregelen. Groepsgewijze of boomsgewijze kap en kleinschalige dunning en verjonging treden in de plaats van vlaktegewijze kap;

• 2.

  Grootschalige toepassing. Grotere planeenheden waar een bepaalde maatregel wordt uitgevoerd, treden in de plaats van vakken/afdelingen van hooguit enkele hectares;

• 3.

  Het stimuleren van natuurlijke processen zoals spontane verjonging, al dan niet gecombineerd met aanvullend planten, in plaats van vlaktegewijze aanplant (eventueel met bodembewerking);

• 4.

  Geleidelijke verjonging met handhaving van de beste exemplaren van de oude opstand (goede kwaliteit zaadleveranciers);

• 5.

  Het streven naar hogere natuurwaarden, met name door meer dikke bomen en meer staand en liggend dood hout;

• 6.

  Het streven naar gemengde bossen met structuur, die voor een deel bestaan uit inheemse boomsoorten;

• 7.

  Het concentreren van de bijgroei op de kwalitatief beste bomen.

Bij het geïntegreerd bosbeheer streeft de eigenaar naar een in soorten en leeftijden gemengd bos met een gevarieerde, kleinschalige structuur. Geïntegreerd bosbeheer is echter nooit een doel op zich, maar een middel om tot het doel te komen: een beter functionerend bos. De wijze waarop het geïntegreerd bosbeheer wordt toegepast, is afhankelijk van de uitgangssituatie en het doel dat de eigenaar met het bos heeft. Wil een beheer echter het predikaat ‘geïntegreerd bosbeheer’ krijgen, dan moet het aan zekere minimumeisen voldoen. Natuur, houtproductie en recreatie moeten allen voor minimaal 30% van hun maximaal potentieel aanwezig zijn.

Houtproductie

De houtoogst is naast subsidie in het algemeen de belangrijkste bron van inkomsten uit het bos. De omvang van de oogst zal bij geïntegreerd bosbeheer niet veel groter of kleiner zijn dan bij enige andere vorm van bosbeheer. De ervaring heeft inmiddels geleerd dat in de eerste jaren van de omschakelingsfase de houtoogst aanzienlijk groter is, dan daarvoor. De oorzaken liggen in: het (soms) wegnemen van de dunningsachterstand, het werken aan een meer open bosstructuur, het realiseren van selectieve verjongingen en in bepaalde gevallen het verwijderen van uitheemse boomsoorten.

Geïntegreerd bosbeheer is een boomgerichte methodiek, die meer deskundigheid vereist bij de organisatie en planning dan de vlaktegewijze methodiek. Een relatief groot deel van de oogst komt uit dunning. Op termijn zijn zwaardere bomen en daardoor mogelijk ook hogere prijzen te verwachten. De oogst van zwaarder hout zorgt ervoor dat de exploitatie goedkoper wordt. Dikke bomen zijn ook aantrekkelijk voor recreanten en hebben een hoge natuurwaarde. Het blessen en het vellen van bomen die boven een verjonging staan, vraagt meer vakmanschap dan een kaalkap. Ook zal er meer tijd gaan zitten in het waarnemen van wat er in het bos moet gebeuren, alhoewel de bedrijfsdrukte op de lange termijn in het algemeen zal afnemen. Een mogelijk nadeel van gemengd bos is het vrijkomen van meerdere soorten hout tijdens de exploitatie, maar dit wordt ondervangen door de maatregelen grootschaliger toe te passen. Daarnaast zal er meer hout vrijkomen van boomsoorten die nu nog niet gangbaar zijn, maar die wel waardevol hout kunnen leveren, zoals Ruwe berk.

Door spontane verjonging te benutten nemen de kosten van het verjongen sterk af. De bosverjonging vindt zoveel mogelijk geleidelijk plaats, zodat op den duur een situatie ontstaat, waarbij boven de verjongingen in toenemende mate een oogstreserve staat in de vorm van overstaanders. Deze overstaanders kunnen op elk moment te gelde worden gemaakt en vergroten de stabiliteit en flexibiliteit van de bedrijfsvoering. Bovendien is een gemengd en structuurrijk bos beter bestand tegen ziekten, plagen en catastrofes zoals brand en storm.

Natuurbehoud

De aanwezigheid van een aandeel inheems loofhout is een wezenlijk kenmerk van een geïntegreerd bos. Deze boomsoorten hebben vergeleken met uitheemse boomsoorten relatief veel waarde voor de natuur. In verband met de natuurwaarden van een bos is het belangrijk, dat een bos goed gemengd is. Daarnaast zorgt menging voor een verbetering van de stabiliteit, flexibiliteit en strooiselvertering.

Een ander aspect van de natuurwaarde is openheid. Licht en warmte op de bosbodem vergroten de levenskansen van dieren. Daarvoor zijn open ruimten nodig van een zodanige omvang dat het zonlicht tenminste enkele uren per etmaal tot op de bosbodem kan doordringen. Open plekken bieden bovendien meer mogelijkheden tot vestiging van bomen, die de volgende bosgeneratie kunnen gaan vormen.

Een gevarieerde opbouw van het bos bevordert de soortenrijkdom en stabiliteit. Boomlaag, struiklaag en kruidlaag herbergen ieder zo hun eigen karakteristieke organismen. Hoe completer iedere laag aanwezig is, hoe rijker het systeem. Voor de variatie in het bos wordt de term bosstructuur gebruikt. Structuur is van groot belang voor de natuurwaarde en kan worden gesplitst in horizontale en verticale structuur.

Bij de horizontale structuur gaat het erom dat verschillende ontwikkelingsfasen (open plekken, jong bos, dicht bos, oud bos enz.) aanwezig zin met een variërende omvang. Een structuurrijke bosrand, met een goed ontwikkelde zoom- en mantelvegetatie, behoort ook tot de horizontale structuur.

Bij de verticale structuur gaat het erom dat verschillende bomen en ontwikkelingsniveaus onder elkaar aanwezig zijn. De aanwezigheid van een goede bosstructuur is bovendien aantrekkelijk voor recreanten. Een belangrijk onderdeel van de bosstructuur wordt gevormd door overstaanders, die een bijdrage leveren aan de structuur en stabiliteit van het bos.

Dood hout is een vitaal onderdeel van het ecosysteem. Het is van belang voor de voedselkringloop in het systeem en speelt een rol bij de bescherming van de bodem. Grote aantallen insecten, schimmels, vogels en andere organismen zijn afhankelijk van de aanwezigheid ervan. Met name staand dood hout met zware afmetingen is hierbij van belang. Een zekere hoeveelheid zwaar dood hout is daarom een kenmerk van geïntegreerd bos.

Recreatie

De gemengde, structuurrijke bossen met oude bomen leveren bijna vanzelf mooie bosbeelden op. De belevingswaarde van bossen wordt daarnaast in belangrijke mate bepaald door elementen als lanen, markante bomen en afwisseling tussen herkenbare en verrassende elementen. Laanbomen verdienen waar ze aan bosopstanden grenzen royaal de ruimte, zodat ze diepe kronen kunnen ontwikkelen. Ook solitaire en oude monumentale bomen moeten in het landschap goed tot hun recht kunnen komen.

Algemene dunningsaanwijzingen

Dunning is het belangrijkste instrument bij het sturen van de kwaliteit en de samenstelling van het bos. De dunning zal vaak de vorm hebben van een toekomstbomendunning. Bij een toekomstbomendunning worden eerst de zogenaamde toekomstbomen aangewezen. Dit zijn de bomen die voor de functievervulling van het bos het belangrijkst zijn. Meestal zijn dit bomen die een goede houtkwaliteit hebben, waar dus een hoge opbrengst van verwacht kan worden, of die van belang zijn voor de menging. Het is van groot belang dat deze bomen goed gezond zijn. Het aantal toekomstbomen mag maximaal zo hoog zijn, dat wanneer deze bomen volwassen zijn, zij dan gezamenlijk het gehele kronendak vullen. In het algemeen dienen deze bomen daarom op een afstand van ongeveer 9 meter te staan (max. ca. 120/ha).

Vervolgens worden alle handelingen gericht op de ontwikkeling van de kroon en een hoge aanwas bij deze toekomstbomen. De waardebijgroei wordt door deze methode van dunnen geconcentreerd op de mooiste bomen, waardoor deze na verloop tijd grote afmetingen kunnen bereiken. Indien een vlaktegewijs aangelegd bos ouder is dan circa 50 jaar, dan heeft het aanwijzen van toekomstbomen weinig zin meer en wordt meestal overgegaan op de vrije hoogdunning. Wanneer het bos in de toekomst een meer kleinschalige structuur krijgt, dan zal het aanwijzen van de toekomstbomen plaatselijk en ergens tijdens de stakenfase gebeuren.

Bij een dunning moet erop worden gelet, dat maatregelen variabel worden toegepast, zodat er geen gelijkmatige structuur ontstaat. Dit geldt voor de intensiteit van de dunning, boomsoorten, het aantal groepen, en ook voor de omvang van de groepen. In welke mate er gelet moet worden op variatie in de maatregelen, is afhankelijk van het karakter van het bosbezit. De maatregelen moeten wel geleidelijk van aard zijn, om te voorkomen dat de natuurwaarde en stabiliteit teveel worden verstoord. In de latere ontwikkelingsfasen van het bos kan het soms beter zijn, om over te gaan op laagdunning. De winnaars van de concurrentiestrijd hebben zich dan namelijk al definitief gevormd. In de figuur hiernaast ziet u hoe door variabel dunnen na verloop van tijd (tijd van boven naar beneden) meer structuur ontstaat.

Groeiritmen

Menging van boomsoorten is één van de uitgangspunten van het geïntegreerd bosbeheer. Sommige van de in het Nederlandse bos gebruikte boomsoorten laten zich echter op grond van hun groeiritme, jeugdgedrag en lichtbehoefte minder goed mengen. Het is daarom raadzaam om voor de bossen op de hoge zandgronden de volgende verdeling te maken:

Beuk, Douglas, lariks, Amerikaanse eik en Ruwe berk; Grove den, inlandse eik en Ruwe berk.

Bij het maken van groepen moet rekening worden gehouden met de lichtbehoefte. In gekapte groepen met een doorsnede van 1 á 2 maal de boomhoogte zullen in het algemeen boomsoorten uit de eerste groep opkomen, terwijl in grotere gaten met name boomsoorten uit de tweede groep opkomen. De bomen kunnen per groep goed met elkaar worden gecombineerd, wat niet wil zeggen dat al die soorten ook persé moeten worden toegepast.

De eerste dunning

Vanaf het moment van sluiting vindt in het opgroeiende bos een concurrentiestrijd plaats. Daarbij manifesteren de krachtigste groeiers zich als de natuurlijke winnaars. Door het afsterven van de verliezers neemt de toegankelijkheid en werkruimte in de opstand toe. In deze fase krijgt de natuur de kans om haar gang te gaan.

Het moment van dunnen breekt aan zodra bij het merendeel van de toekomstbomen de takken over de onderste 6 á 8 meter (2/5-deel van de verwachte eindhoogte) zijn afgestorven. In dit deel zit namelijk het grootste deel van het volume en de waarde van de uiteindelijk te oogsten stam. Dit is in figuur 3 inzichtelijk gemaakt. Het zogenaamde omslagpunt valt bij een niet te ruime stand samen met het 25- tot 30-ste levensjaar. Uitgangspunt voor de eerste dunning is dat deze tenminste kostendekkend moet zijn. Ervaring leert dat de dunningsingreep pas geld oplevert bij diameters vanaf ca. 15 cm, wat vaak overeenkomt met het omslagpunt. De kwaliteit van de bomen wordt het beste indien ze in dichte stand opgroeien. Na het omslagpunt leidt natuurlijke taksterfte nauwelijks meer tot waardevermeerdering. Vanaf dat moment krijgt de vorming van een forse kroon voorrang, omdat dat de volumebijgroei stimuleert.

Dunning voorkomt verder opkronen, waardoor je een diepe levende kroon krijgt en een dikke stam (rechter boom in de naast gelegen figuur), in plaats van een kleine kroon met een dunne stam (linker boom). In verband met de kans op stormschade moet men er bij de eerste ingreep wel op letten dat er niet te zwaar wordt ingegrepen. In deze gevallen hangt de beslissing over al dan niet ingrijpen af van de stabiliteit en het aantal bomen dat minimaal in de opstand moet blijven, om op termijn de doelstelling te realiseren. Neem als voorbeeld een opstand van Grove den met eik, waarin de eiken de verliezers zijn. Het is dan niet erg als er wat eiken in de verdrukking raken, zolang maar minimaal ongeveer twintig eiken de kans krijgen om een goede kroon te vormen.

Soortensamenstelling en structuur

Door dunningen en verjongingen kan worden gestuurd in de samenstelling van het bos. Dunnen vindt meestal om de vijf jaar plaats. Het doel daarbij is om met name de houtproductiefunctie en het ecosysteem met elkaar in evenwicht te brengen. Zo zal in opstanden waar weinig bomen met houtkwaliteit te vinden zijn, iedere boom met een goede stamvorm toekomstboom worden en meer groeiruimte krijgen. Omgekeerd is het wenselijk om in opstanden waar naaldbomen overheersen en houtkwaliteit goed is vertegenwoordigd, de spaarzame (inheemse) loofboomsoorten vrij te stellen, ook als deze een minder goede stamvorm hebben.

Op plaatsen waar weinig bomen met productie-, natuur- of recreatiewaarde zijn te vinden, is het vaak verstandig om een open plek te maken. Zo’n open plek vormt de aanzet tot verjonging en dus kwaliteitsverbetering van de opstand, terwijl er niet of nauwelijks op de houtproductie wordt ingeleverd. Bovendien dringt er meer licht door tot de bosbodem. Zo gaat de dunning vloeiend over in verjonging en naarmate er meer opstandsdelen zijn die door houtoogst of kwaliteitsverbetering open worden, zal de verjonging een steeds groter aandeel krijgen in het bos.

Kaalkap als middel om te verjongen wordt geheel vervangen door het maken van gaten middels variabele kap (structuurdunning). Variabele kap is een soort combinatie tussen schermkap, groepenkap en uitkap, waarbij afhankelijk van de plaatselijke omstandigheden kapaccenten worden gelegd. Verjongen kan behalve door het benutten van natuurlijke verjonging, door middel van onderplanten met schaduwboomsoorten of het inplanten van groepen. De grens tussen bosverzorging en bosverjonging vervaagt steeds meer. Anders gezegd: in veel gevallen zal dunning en verjongingskap in een opstand tegelijkertijd worden uitgevoerd.

-Delen van de tekst in deze bijlage zijn overgenomen uit rapporten van Klingen Bomen-

Bijlage 5 Minimale kroonruimte per boomsoort

Bijlage 6 Houtwallen en singels

Houtwallen en houtsingels waren belangrijke elementen in de besloten kleinschalige cultuurlandschappen. Waar zij nog (be)staan, dienen zij ontzien te worden. Houtwallen en houtsingels zijn niet alleen landschappelijk en cultuurhistorisch van betekenis, maar hebben ook een grote natuurwaarde. Zij zijn op zichzelf belangrijke toevluchtsoorden voor planten en dieren en vormen daarnaast onmisbare schakels in het netwerk dat “ecologische infrastructuur’ wordt genoemd.

Typering, ontstaan en achteruitgang

Onder een houtwal verstaan we: “een door de mens opgeworpen langgerekte aarden wal met een aaneengesloten beplanting van diverse houtsoorten”. De houtwallen, met als belangrijkste houtsoort de inlandse Eik, zijn in het verleden aangelegd voor de productie van gerief- en brandhout, als eigendomsmarkering, als veekering en voor het tegengaan van verstuiving. Ze hadden een sociaal-economische functie. Ze werden aangelegd rond akkers aan de rand van dorpen en op landgoederen. Veel houtwallen zijn aangelegd tussen 1800 en 1850, nadat gronden die in gemeenschappelijk gebruik waren aan particulieren werden toebedeeld.

Een houtsingel onderscheidt zich van een houtwal door het ontbreken van een aarden wal. Vaak zijn het smallere (eenrijige) groenelementen. We vinden ze op de nattere gronden langs slootkanten in de vorm van elzensingels, vooral in de beekdalen.

Van het besloten kleinschalige landschap rond dorpen en in beekdalen is niet veel overgebleven. Door diverse maatschappelijke ontwikkelingen is de sociaal-economische functie van genoemde landschapselementen verloren gegaan. Na 1930 zijn veel houtwallen en houtsingels als “sta-in-de-weg” voor de agrarische bedrijfsvoering opgeruimd. Op een aantal landgoederen en in landschapsreservaten treffen we nog een gaaf houtwallenlandschap aan.

Landschappelijke, recreatieve en ecologische waarden

Op het punt van hun verdwijnen (begin zeventiger jaren), werd men steeds gevoeliger voor de landschappelijke, recreatieve en ecologische waarde van houtwallen en houtsingels, Opgaande groene elementen en vooral de structuren waarin deze voorkomen, oefenen een grote aantrekkingskracht uit op mensen. Daarnaast is men tot het besef gekomen dat ze de laatste toevluchtsoorden vormen voor wilde planten en dieren in een steeds intensiever gebruikt, natuuronvriendelijk cultuurlandschap. Instandhouding van deze elementen is niet langer een agro-economische aangelegenheid, maar een brede maatschappelijke. Dit houdt in dat de overheid hierbij een positieve rol moet vervullen.

Houtwallen en houtsingels bieden voedsel, schuil- en nestgelegenheid aan vogels, kleine zoogdieren, vlinders en insecten. Egel, wezel, konijn en muizen vertoeven graag in de bescherming biedende houtwal; temeer, daar het omringende cultuurland kaal, open en bedreigend is.

Een houtwal die onderdeel uitmaakt van een groter houtwallengebied is soortenrijker dan een houtwal die geïsoleerd ligt in het cultuurlandschap.

Houtwallen die nog niet of slechts weinig zijn beïnvloed door inwaaiende meststoffen bieden een toevluchtsoord aan plantensoorten die kenmerkend zijn voor oudere loofbossen (Salomonszegel, Dalkruid, Lelietje van dalen, Eikvaren, Brede stekelvaren en Braam).

Beheer van houtwallen en houtsingels

In het verleden bestond het beheer uit het eens in de 7 a 15 jaar afzetten van bomen en struiken. Resterende houtwallen worden op dit moment vaak gekenmerkt door achterstallig onderhoud. De struiken zijn uitgegroeid tot bomen en door lichtgebrek is de specifieke dichte ondergroei verdwenen. Wil men de dichte structuur behouden of herkrijgen, dan zal het hout dus periodiek moeten worden afgezet, waarna de stobben opnieuw kunnen uitlopen. Een dichte structuur van de struiketage is met name voor kleine zangvogels van belang. Om de stobben voldoende licht te geven, moet de begroeiing in haar geheel worden verjongd. Hier en daar kan een boom (spaarboom) worden gehandhaafd die verder kan uitgroeien. Als een houtwal deel uitmaakt van een groter houtwallengebied is het raadzaam om een beheerplan op te stellen, om te voorkomen dat alle houtwallen tegelijkertijd worden afgezet. Wanneer in één gebied houtwallen van verschillende leeftijd voorkomen, is de variatie aan leefgebieden (biotopen), en dus aan soorten, het hoogst.

Bij onderhoud van houtwallen en houtsingels dient men verder rekening te houden met aspecten als 1 exotenbestrijding, 2 tijdstip, 3 hoogte van het afzetten, 4 de verwerking van vrijkomend (tak)hout, 5 voorkomen van vraat en 6 nazorg.

ad 1 Exoten

Wanneer in een houtwal boomsoorten gaan overheersen die hier van oorsprong niet thuishoren (Amerikaanse Eik en –vogelkers, Esdoorn) dienen ze te worden verwijderd. Opengevallen plaatsen kunnen opnieuw worden ingeplant met inheemse boomsoorten (inlandse Eik, Linde, Zwarte els, Es, Meidoorn, Sleedoorn en Europese vogelkers).

ad 2 Tijdstip

Voor het opnieuw uitlopen van de stobben is het tijdstip van onderhoud van belang. De meest geschikte periode voor het afzetten van bomen en struiken is november tot en met begin maart.

ad 3 Hoogte van het afzetten

Het goed uitlopen van de stobben wordt mede bepaald door de hoogte van de zaagsnede. Te laag afzetten levert geen goed resultaat op, iets (10 a 25 cm) boven het maaiveld afzetten wel. De stobben die hierdoor ontstaan, kunnen een hoge ouderdom bereiken. Oude stobben gaan plaatselijk inrotten zodat holten ontstaan. De holten zijn interessant voor diverse plantensoorten, insecten, kleine zoogdieren en vogels (holenbroeders).

ad 4 Verwerking van vrijkomend hout en takhout

Het dikke hout wordt in principe afgevoerd. Voor dit hout zijn verschillende bestemmingen te vinden (stookhout, palen). Het laten liggen van een aantal dode bomen brengt extra variatie in de wal en de singel. Met name in het cultuurlandschap, waar dode bomen niet worden geduld en onmiddellijk worden opgeruimd, is dood hout belangrijk voor tal van organismen.

Het takhout werd vroeger gebundeld tot takkenbossen (mutserd of mutsaard), waarmee de bakkersovens werden aangestoken. De schors (eek) werd vermalen tot run. Run was onmisbaar in de leerlooierij, voor het soepel (en daardoor bewerkbaar) maken van huiden. Deze functies zijn in onbruik geraakt. Takhout kan langwerpig (“houtrillen”) of in hopen in de wal of singel worden neergelegd.

Waar de bodem al rijk genoeg is, zullen takkenhopen voor ongewenste verruiging zorgen; het is dus beter hen daar te leggen, waar de bodem nog wat voedsel kan gebruiken.

Goed gestapelde takkenhopen bieden schuil- en broedgelegenheid aan kleine zoogdieren en vogels. Een nadeel van rillen en takkenhopen is dat stobben (deels) worden bedolven en daardoor minder goed uitlopen. Daarom is het in sommige gevallen beter het takhout te versnipperen. De snippers worden vervolgens afgevoerd. (Terugspuiten in de wal of singel leidt tot verstoring en verruiging.

Wanneer takhout niet langs bovengenoemde weg kan worden afgevoerd, rest de mogelijkheid het op een verantwoorde manier (een goed heet vuur, zonder gebruikmaking van bijvoorbeeld autobanden) op te stoken. Het beleid ten aanzien van het stoken van takhout verschilt per gemeente.

ad 5 Voorkomen van vraat

Een raster zorgt ervoor dat koeien en paarden niet bij de stobben kunnen en zo de jonge twijgen afvreten. Wanneer het raster bovendien op wat ruimere afstand (2 à 4 meter) wordt geplaatst, kunnen mantels en zomen, belangrijk voor vogels, dagvlinders en amfibieën tot ontwikkeling komen.

Vraat door konijnen, hazen en reeën is natuurlijk moeilijker te voorkomen. Het is daarom belangrijk om de percelen of lengten takhout niet te klein te nemen, zodat bij wildvraat de begroeiing toch enigszins van de grond komt.

ad 6 Nazorg

Nazorg van houtwallen en singels is met name nodig wanneer massaal braam opslaat. Bramen kunnen stobben geheel overgroeien. Door (na het broedseizoen) bramen terug te dringen, kunnen stobben opnieuw uitlopen.

Waar per are te weinig stobben staan, kunnen jonge boompjes worden bijgeplant (“ingeboet”); bij voorkeur van soorten die in de streek van nature voorkomen.

Aanleg van houtsingels

Voor de aanleg van een houtsingel is een strook grond van minimaal 5 meter breedte nodig. Bredere stroken zijn natuurlijk nog aantrekkelijker. Aanleg en onderhoud van brede singels in bovendien relatief goedkoper dan die van smalle.

Structuurrijke houtwallen worden gekenmerkt door een goed ontwikkelde kruid en struiklaag. Zij bieden aan zeer veel dieren broed- en schuilgelegenheid.

Vogels:

Het aantal broedparen per strekkende kilometer bedraagt gemiddeld 11,2; Het areaal broedsoorten kan oplopen tot 22.

Karakteristieke soorten zijn:

Winterkoning, Merel, Kneu, Fitis, Tuinfluiter, Grasmus, Braamsluiper, Heggemus, Zanglijster, Grote lijster, Roodborst, Geelgors.

Zoogdieren:

Veel kleine zoogdieren vinden in de houtsingel voedsel en schuilgelegenheid. De meest algemene soorten zijn Egel, Wezel, Hermelijn en Veldmuis.

Amfibieën:

Goed onderhouden houtwallen en singels vormen een belangrijk landbiotoop voor kikkers en padden.

Houtwallen die niet worden onderhouden, groeien uit tot opgaande bomenrijen, waarin de struiklaag vrijwel geheel verdwijnt (ze worden “hol”). Dit heeft nadelige gevolgen voor het aantal diersoorten dat erin kan voorkomen.

Vogels:

Het aantal broedparen per strekkende kilometer bedraagt gemiddeld slechts 5,1; Het aantal soorten komt meestal niet uit boven de 8.

Karakteristieke soorten zijn: Matkop, Ekster, Gekraagde roodstaart en Vlaamse gaai.

Zoogdieren:

Door het ontbreken van een begroeiing van bramen en struiken zijn deze houtsingels niet aantrekkelijk meer voor kleine zoogdieren. Ook hier zal het aantal dieren per kilometer houtsingel sterk afnemen.

Bijlage 7 Bestrijding Amerikaanse vogelkers

De Amerikaanse vogelkers is in het begin van 1900 in Nederland geïmporteerd vanuit Amerika. Men roemde de soort om zijn groeikracht, houtkwaliteit, bodemverbeterende eigenschappen, natuurwaarden en de mooie bloeiwijze. Achteraf is deze introductie een grote vergissing gebleken omdat de soort in Nederland andere eigenschappen vertoont dan in het gebied van oorsprong. Op vele plaatsen is de Amerikaanse vogelkers een plaag geworden. Vandaar dat hij ook wel “de Bospest” wordt genoemd. Door zijn groeikracht is de Amerikaanse vogelkers zo concurrentiekrachtig, dat het onze inheemse bomen, struiken en kruiden verdringt.

Deze soort dient te allen tijde te worden bestreden.

Methode van bestrijding:

• 1.

  Uittrekken van éénjarige opslag: Eenjarige opslag is nog niet zo diep geworteld, waardoor het uittrekken gemakkelijk gaat. Ook oudere opslag kan nog wel eens uitgetrokken worden, afhankelijk van het feit of de Amerikaanse vogelkers is geworteld in de strooisellaag of in de vaste bodem. Nadeel is dat met het uittrekken de bodem wordt verwond, waardoor er weer een mooi kiembed ontstaat voor de bessen van de Amerikaanse vogelkers. Hierbij moet worden opgemerkt dat de zaden vele jaren kiemkrachtig blijven.

• 2.

  Ringen van oudere bomen: Ringen houdt in dat op enige hoogte, liefst zo dicht mogelijk bij de stamvoet, twee evenwijdig aan elkaar lopende kerven in de bast worden gezaagd. Tot op het blanke hout wordt vervolgens de hiertussen liggende bast verwijderd. Door de bastvaten stromen normaal de voedingsstoffen vanuit de bladerkroon naar de wortels (dus van boven naar beneden, de houtvaten zorgen voor het transport van water en zouten naar boven). Als deze voedingsstroom door het ringen wordt onderbroken, krijgen de wortels geen voedingsstoffen (energie) meer en gaat de boom langzaam dood. Nadeel is dat de boom hierdoor zogenaamde noodbloei kan vertonen. Dat betekent dus meer bloei, meer bessen dus kans op meer nakomelingen.

• 3.

  Chemische bestrijding: De chemische bestijding kan op twee manieren middels afzetten en insmeren en bladbehandeling.

  • o

    Afzetten en insmeren: Het afzetten en insmeren van de stobbe kan gedurende de tijd dat er blad aan de struik zit. De meest effectieve periode is september tot en met november.

  • o

    Bladbehandeling: Bladbehandeling met 1% Roundup-oplossing kan alleen als de struiken of uitgelopen stobben kleiner zijn dan 150 cm en geen bessen dragen. Bij grotere struiken is het effect minder en de kans groter dat er meer bestrijdingsmiddel in het milieu terecht komt.

Bij temperaturen onder de 5 graden moet er antivries aan het bestrijdingsmiddel worden toegevoegd.

De bestrijding van de Amerikaanse vogelkers moet enkele jaren voor de houtoogst gebeuren. Dit gezien er na de houtoogst meer licht op de bodem komt, waardoor zaden tot ontwikkeling kunnen komen.

Bijlage 8 Beheeradviezen ten aanzien van de zandhagedis

Biotoop

De optimale biotoop voor zandhagedissen wordt in Drenthe gevormd door droge heideterreinen met open zandplekken en een relatief soortenrijke vegetatie van oude struikheide, gecombineerd met een lage en dichte begroeiing van jonge heide. Hierin komen ook planten voor als kraaiheide, stekelbrem, pilzegge, kruipbrem, bochtige smele en mossen als heide-klauwtjesmos. Een terrein dient reliëfrijk te zijn met voldoende microklimaat. Dergelijke terreinen zijn rijk aan insecten die op hun beurt weer het hoofdvoedsel vormen van de zandhagedis. Essentieel is dat binnen een gebied een zomerbiotoop, een winterbiotoop en een voortplantingsbiotoop aanwezig is.

Overwinteringbiotoop

De overwinteringplaats bestaat uit een vorstvrije plaats die zodanig gelegen is dat de dieren in het vroege voorjaar op de eerste zonnewarmte kunnen reageren. Verlaten konijnenholen, kaal zand of dikker strooisellagen worden hiervoor gebruikt.

Zomerbiotoop

In de zomerbiotoop spelen de mogelijkheid om snel op te kunnen warmen in de zon en af te koelen op beschaduwde plekken een belangrijke rol. Bovendien moet er voldoende schuilgelegenheid zijn om eventuele predatoren te ontlopen. Een open lage vegetatie met overgangen naar hogere vegetatie (solitaire stuiken en bomen) voldoet hier aan. Een volledig open of besloten vegetatie (verruigde heide en sterke opslag) is ongeschikt. Naarmate de horizontale structuur van de vegetatie grover wordt neemt de geschiktheid als leefgebied van de zandhagedis toe.

Voortplantingbiotoop

Voor de voortplanting van de zandhagedis zijn plekken waar eieren afgezet kunnen worden van essentieel belang. Om geschikte ei-afzetplaatsen te bereiken worden soms afstanden van meer dan 100 m door de vrouwtjes aangelegd. Plaatsen waar de eitjes worden afgezet bestaan meestal uit droge , niet te humeuze (0-3%) zandige vlakten of zuidelijke hellingen en omgeven door een lage dwergstruiken vegetatie. De vegetatie biedt het vrouwtje schuilgelegenheid in de buurt tijdens het leggen van de eieren en kan bijdragen aan een goede vochtvoorziening voor de eieren (dauwvorming, hoger humusgehalte in zandlagen). De grootte van de ei-afzetplek varieert van 1-2 m2 in open terrein met een lage vegetatie, in hoge vegetatie bedraagt de oppervlakte ongeveer 17 m2.

Levensvatbaarheid populatie

De levensvatbaarheid van een populatie wordt bepaald door de geschiktheid en de afmetingen van het terrein, de populatiegrootte ter plekke en uitwisselingsmogelijkheden met nabij gelegen populaties. Aangenomen wordt dat het minimum oppervlakte voor een deelpopulatie 1 ha bedraagt (Tonkes 1991). Van de Bund (1991) noemt een oppervlakte van meer dan 100 ha voor een leefgebied en een absoluut minimum van 10 ha. In rijk gestructureerde heidevegetaties is de ‘home range’ van een zandhagedis aanmerkelijk kleiner dan in een vergrast heideterrein. Dit betekent dat onder optimale omstandigheden op een relatief klein oppervlak een levensvatbare populatie kan voorkomen. Voor het behoud van genetische variatie en hiermee het vermogen het hoofd te bieden aan een verandering in de milieuomstandigheden, is het nodig dat een populatie een bepaalde omvang en samenstelling heeft. Vaak zullen deel- of lokale populaties met elkaar in contact staan en zo een groter levensvatbare populatie vormen. Onderzoek naar stabiele (levensvatbare) populaties van de zandhagedis laat zien het aantal individuen kan variëren van enkele tientallen dieren tot 110 dieren op oppervlakten variërend van 0,1-25 ha (Tonkes, 1991). De populatie in het Buinerveld kent meerdere deelgebieden die onderling met elkaar in verbinding staan na het realiseren van open verbindingen tussen de heideterreintjes in het bosgebied. In z’n totaliteit bevinden zich in dit gebied tientallen exemplaren. Voor het duurzame voortbestaan van de populatie in het Buinerveld is het beheer van het afzonderlijke heideterreintje en tussenliggende verbindingzones van groot belang. Gelet de verschillende terreinomstandigheden zal per terrein een andere beheerstrategie gekozen koeten worden.

Beheermaatregelen Buinerveld

Structuur van de vegetatie

Het heischrale deel van het Buinerveld is tevens de groeiplaats van Valkruid. Ten behoeve van deze sterk bedreigde soort wordt een maaibeheer gevoerd en wordt kleinschalig geplagd (ondiep, enkele vierkante meters in directe nabijheid groeiplaatsen). Het gevolg hiervan is dat de vegetatie in delen (zuidzijde) van het terrein weinig structuur heeft. Door delen niet of eens in de 2-3 jaar te maaien blijft er echter lokaal structuur aanwezig. Aan de noordzijde van het perceel is een deel van het aangrenzende bos afgezet. Hierdoor is de gewenste geleidelijke overgang van korte naar hogere vegetaties gecreëerd. De oprukkende bramen moeten wel periodiek terug worden gedrongen. Dit geldt ook voor de recent ontwikkelde verbindingzone ten noordoosten van het schraalland.

Voortplantingsplaatsen

In het schraalland bevindt zich een recente gecreëerde ei-afzetplaats. Het is belangrijk dat zich aan de noordzijde van deze plagplek een lage struikachtige vegetatie ontwikkeld. Dit deel zal tijdens maaiwerkzaamheden moeten worden ontzien. In de recent ontwikkelde verbindingstrook ten noordoosten van het schraalland is een vrij groot aantal ei-afzetplaatsen gecreëerd. De bodem is hier humusrijk en mede hierdoor ontwikkeld zich vrij snel opslag en treedt braamvorming op. Op korte termijn zullen in ieder geval de ei-afzetplaatsten vrij gehouden moeten worden van braamstruiken. De plagplekken zullen periodiek losgewoeld moeten worden om geschikt te blijven als ei-afzetplaats. Werkzaamheden aan en rondom plagplekken kunnen het beste eind augustus worden uitgevoerd. Voor de zandhagedis is de paartijd, de draagtijd en de incubatietijd van de eieren dan voorbij. Een warme dag met zonnig weer stelt de dieren in staat actief te zijn waardoor voldoende vluchtkansen aanwezig zijn.

Verwijderen van opslag en bomen

Op termijn zal in de verbindingzone begonnen moeten worden met verwijderen van opslag (gefaseerd) met een herhalingscyclus van 4-5 jaar. De vrijgekomen opslag wordt uit het terrein verwijderd. Lokaal mag enige opslag uitgroeien om de structuur in de zone te vergroten. Op het schraalland dienen enkele berken te worden verwijderd. Deze zorgen voor te veel schaduwvorming en leveren een sterke bijdrage aan vorming van opslag door middel van zaadvorming. De vrijkomende takken dienen uit het terrein te worden verwijderd, het stamhout kan plaatselijk blijven liggen om kunstmatige structuurelementen in het terrein aan te brengen en kunnen bovendien dienen als opwarm- en vluchtplek van de zandhagedis.

Bijlage 9 Inventarisatie kleine boselementen

Bijlage 10 Aspecten bij natuurwaarde

Een aantal aspecten bij een bos met een hoge natuurwaarde spelen een belangrijke rol, dit zijn:

• -

  Inheemse boomsoorten

• -

  Menging

• -

  Open plekken

• -

  Structuur

• -

  Dood hout

• -

  Bosranden

• -

  Natuurlijke processen

Inheemse boomsoorten

Voor natuurwaarden is de aanwezigheid van een groot aandeel inheemse (de soorten die van nature in Nederland thuishoren) boomsoorten van belang. Deze boomsoorten hebben beduidend meer natuurwaarden dan uitheemse, geïntroduceerde boomsoorten. Uit onderzoek is gebleken dat op inheemse boomsoorten veel meer schimmels, insecten en andere organismen voorkomen dan op uitheemse boomsoorten.

Het grootste deel van de op het eigendom voorkomende boomsoorten bestaan uit inheemse soorten. In de grotere objecten mogen uitheemse soorten voorkomen maar uitbreiding van deze uitheemse soorten is niet gewenst. In de kleinere landschappelijke elementen wordt gestreefd naar het uitsluitend voorkomen van gebiedseigen soorten.

Menging

In verband met de natuurwaarde van een bos is ook menging een belangrijk aspect. Het brengt een hogere biodiversiteit met zich mee. Bovendien verhoogt een menging de stabiliteit en het verbetert de strooiselvertering.

Door een gericht beheer in de afgelopen jaren is het aandeel mengboomsoorten fors verhoogd in vergelijking met de oorspronkelijke samenstelling. Een klein aandeel monoculturen mag in de grotere boscomplexen voorkomen op kleine schaal (tot een maximum grootte van 0,5 ha). Dit verhoogt de variatie in het bos. Daarnaast wordt gestreefd naar een groot aandeel mengboomsoorten in zowel boom- als struiklaag.

Openheid

Het bont zandoogje (zie afbeelding) is een typisch voorbeeld van een vlindersoort die alleen voorkomt op open, zonnige plekken in het bos. De mannetjes bezetten een territorium op een zonnevlek in het bos. De vlinder bewaakt het territorium, dat gedurende de dag geleidelijk verplaatst omdat het meeschuift met de zon.

Open plekken in het bos verhogen de natuurwaarde.

Licht en warmte in het bos vergroten de levenskansen van verschillende dieren zoals vlinders, reptielen en amfibieën. Daarvoor zijn open ruimten nodig van een zodanige omvang dat het zonlicht tenminste enkele uren per etmaal tot op de bosbodem kan doordringen. Er zijn twee verschillende vormen van open plekken namelijk permanente en tijdelijke. Permanente open plekken in bos komen vaak voor als zijnde kleine natuurgebiedjes (heide, venranden, brede bospaden).

Sommige planten- en diersoorten stellen weinig eisen aan hun omgeving en zijn vrij algemeen. Veel andere soorten benutten juist specifieke omstandigheden en niches in het bos. Zo zijn bepaalde soorten afhankelijk van dood hout, open plekken of juist van de donkere en vochtige gesloten boomfase. Veel vogels en insecten zijn afhankelijk van overgangen tussen open en dichte plekken of tussen jong en oud bos. Belangrijk voor bosbroedvogels is het ouder worden van het bos en de heterogeniteit. Voor mieren zijn met name open plekken van belang. Zo zijn er voor alle dieren verschillende aspecten op te noemen die van wezenlijk belang zijn.

Tijdelijke open plekken ontstaan na het groepsgewijs uitkappen van bos. Tijdelijke open plekken bieden bovendien de mogelijkheid tot vestiging van bomen die de volgende bosgeneratie kunnen gaan vormen. Het maken van tijdelijke open plekken ofwel verjongingsgroepen zal plaats vinden door selectieve verjonging. Deze selectieve verjonging zal worden uitgevoerd wanneer er sprake is van plekken met een afgenomen vitaliteit en matig tot slechte houtkwaliteit of wanneer het bos een te grote homogeniteit krijgt, waardoor het bos als saai of eentonig wordt beleefd.

De twee grote boswachterijen worden beheerd door Staatsbosbeheer, die groepsgewijze uitkap niet schuwen. In het Buinerveld komen maar weinig tijdelijke open plekken voor. In dit object zal het aandeel open plekken de komende jaren door uitvoering van gerichte maatregelen moeten worden verhoogd. Door een vorm van hakhoutbeheer zullen in enkele landschappelijke elementen ook tijdelijke open plekken ontstaan. Al met al kan worden gesteld dat er wordt gestreefd naar een continue aanwezigheid van tijdelijke open plekken.

Structuur

Diversiteit in structuur verhoogt de belevingswaarde en natuurwaarde van het bos. Structuur in het bos komt voor in de vorm van open-dicht, licht-donker, jong-oud etc. Door aanwezigheid van structuur wordt het bos veel gevarieerder. Verder biedt een structuurrijk bos verschillende biotopen voor verschillende dier- en plantensoorten.

Om structuurverschillen te accentueren kan in overweging worden genomen om bepaalde delen van een opstand niet of licht te dunnen zodat een vegetatie of onderetage langer achterwege blijft. Andere delen worden juist sterk gedund. Een gelaagde opbouw van het bos bevordert de soortenrijkdom en stabiliteit. Structuur kan worden uitgesplitst in horizontale en verticale structuur. Bij de horizontale structuur gaat het er om, dat verschillende ontwikkelingsfasen van het bos naast elkaar aanwezig zijn met een variërende grootte. Bij de verticale structuur gaat het er om, dat ontwikkelingsniveaus en lagen (boomlaag, struiklaag en kruidlaag) onder elkaar voorkomen. Voor het creëren van structuur gelden dezelfde voorwaarden als beschreven bij het aspect openheid. De kwaliteit en belevingswaarde zijn dus maatgevend voor verjonging en voor verhoging van het aandeel structuur.

Dood hout

Dood hout is een vitaal onderdeel van het ecosysteem. Het is van belang voor de voedselkringloop in het systeem. Grote aantallen insecten, schimmels en andere organismen zijn er voor hun levenscyclus van afhankelijk. Daarnaast leven weer andere dieren van de insecten die op dit dode hout voorkomen. In het bijzonder inheems staand dood hout met zware afmetingen is hierbij belangrijk. Staande dode stammen met enige afmeting zijn bovendien geliefd bij onder andere holenbroeders, vleermuizen en boommarters voor het vinden van een verblijfplaats of broedgelegenheid. Ook liggend dood hout is waardevol voor het bos. Liggende stamdelen zijn een substraat voor organismen als schimmels, mossen en planten, larven en miljoenpoten.

De aanwezigheid van zwaar dood hout is een wezenlijk kenmerk van een natuurlijk bos. In de grotere boscomplexen komt dood hout voor zij het in beperkte mate. In de kleinere boscomplexen ontbreekt vaak dood hout met een diameter dikker dan 30 centimeter. Dit heeft in veel gevallen te maken met het feit dat het nog “recent” aangelegd bos betreft, waar nog geen dik dood hout kan voorkomen. Het streven in de toekomst is om daar waar mogelijk minimaal 4 dikke dode bomen per hectare voor te laten komen.

Bosranden

Het creëren en behouden van bosranden is een aandachtspunt. Een bosrand bestaat uit een (bomen en struiken) mantel- en (kruiden) zoomvegetatie. Veel flora en fauna zijn afhankelijk van het bestaan van deze zogenaamde mantel- en zoomvegetaties. Wat betreft de fauna geldt dit in het bijzonder voor de (zang)vogels en insecten. De insecten profiteren van de bloeiende bloemen in de zoomvegetatie. De insecten zijn op hun beurt een voedselbron voor de (zang)vogels. Deze bosranden leveren dus een positieve bijdrage aan de natuurwaarde. De bosranden komen veelal voor aan de buitenzijde van het bos maar kunnen ook langs wandelpaden voorkomen. Belangrijk is dat er voldoende zonlicht op de vegetatie in de bosrand valt.

Natuurlijke processen

Verjonging van het bos vindt in principe alleen nog op natuurlijke wijze plaats. Dit wil zeggen dat de milieuomstandigheden ter plaatse bepalen welke boomsoorten er kunnen ontkiemen en opgroeien. De hoeveelheid licht op de bodem, de aanwezigheid van zaadbronnen en de concurrerende invloed van de vegetatie zijn bepalende factoren in de samenstelling en ontwikkeling van verjonging. Door gebruik te maken van natuurlijke verjonging zullen alleen exemplaren overleven die het best aan de plaatselijke omstandigheden zijn aangepast. Deze natuurlijke selectie zorgt voor een optimale genetische aanpassing.

Een factor die grote invloed op de soortensamenstelling kan hebben is de aanwezigheid en de vorm van het vegetatiedek en de strooisellaag. Een gesloten grasmat van bochtige smele verhindert de verjonging van alle naaldhoutsoorten en enkele loofboomsoorten als bijvoorbeeld berk. Deze soorten kiemen het beste als er snel contact gemaakt kan worden met de minerale ondergrond. Een gesloten vegetatie maakt dit onmogelijk en levert bovendien een te grote concurrentiedruk met behoeve tot de beperkte hoeveelheid vocht. Eiken krijgen daarentegen een grote hoeveelheid reservevoedsel mee en hebben daardoor geen enkele moeite met de doorworteling van een strooisellaag. Ook vocht en voedselconcurrentie leveren in de meeste gevallen geen problemen op. Door plaatselijke bewerking van de vegetatie en strooisellaag kan de samenstelling van de verjonging dus uitstekend beïnvloed worden. Met het ploegen van voren of het machinaal afplaggen van plekken wordt de minerale ondergrond bloot gelegd waardoor grove den, douglas, Japanse lariks en berk kunnen ontkiemen. In de tussenliggende vegetatie kan de inlandse eik zich prima vestigen. Door de afstand tussen ploegvoren of plagplekken te variëren kan de mengverhouding tussen de verschillende boomsoorten beïnvloed worden.

Voor een geslaagde verjonging is het noodzakelijk dat er voldoende zaadbronnen aanwezig zijn. De zaden van de meeste soorten verspreiden zich niet over grote afstanden zodat verjonging over het algemeen alleen in de buurt van zaadbomen plaats vindt. Bij gebrek aan goede zaadbronnen kan het noodzakelijk zijn om gewenste soorten bij te planten.

Voor een goede opzet van verjongingsprojecten is een uitvoerige kennis van de bosecologie noodzakelijk.

Bijlage 11 Variatie het sleutelwoord bij belevingswaarde

Het bos moet aantrekkelijk zijn voor de recreanten. Hierbij vormt variatie het sleutelwoord. De aantrekkelijkheid wordt bepaald door variatie in:

• -

  Boomsoorten

• -

  Hoog versus laag

• -

  Licht versus donker

• -

  Open versus dicht

• -

  Natuur versus “cultuur”

• -

  Markante elementen

Variatie in boomsoorten

Variatie in boomsoorten is erg belangrijk. Door de aanwezigheid van verschillende boomsoorten zal een kleurschakering optreden wat de belevingswaarde verhoogt. Hierbij draagt ook de variatie in naald- en loofboomsoorten een belangrijke rol.

Amerikaanse eik is daarnaast ook een goed voorbeeld van een boomsoort met een hoge belevingswaarde, gezien deze boomsoort in de herfstperiode prachtige bladerkleuren kan krijgen.

Variatie hoog versus laag

Door het voorkomen van verschillende boomgroepen van verschillende leeftijden is er variatie in de gelaagdheid van het bos. Hierdoor ontstaat er een variatie in hoog versus laag. Deze variatie wordt tevens versterkt door de aanwezigheid van diverse opstanden met daarin een boomlaag gecombineerd met een struiklaag. Er zal een balans moeten worden gezocht tussen het voorkomen van naald- en loofhout, boom- en struikvormers en verschillende leeftijden.

Variatie in licht versus donker

De variatie in licht versus donker kan op verschillende manieren worden beïnvloed. Door regelmatig hout te oogsten zal het kronendak open blijven, waardoor het zonlicht gemakkelijk de bosbodem kan bereiken. Door op enkele plaatsen weinig of zelfs geen hout te oogsten zal er geen zonlicht op de bosbodem schijnen. Daarnaast kan dit aspect worden beïnvloed door de aanwezigheid van verschillende boomsoorten die tevens verschillende eigenschappen bevatten. Naaldboomsoorten als fijnspar en douglas laten weinig tot geen licht door. Daarnaast tonen ze donker door de donkere naalden. Het omgekeerde geldt voor veel loofboomsoorten als eik, berk, en acacia en enkele naaldboomsoorten zoals Japanse lariks.

Variatie in open versus dicht

Voor de variatie in open versus dicht gelden dezelfde aspecten zoals beschreven bij de variatie in licht versus donker. In open plekken kan het zonlicht tot op de bosbodem doordringen in tegenstelling tot donkere gesloten bossen waardoor op deze plekken ook een variatie aan flora en fauna kan voorkomen. Op overgangen tussen het gesloten bosgebied en het open gebied zal het zonlicht langer op de bosbodem kunnen doordringen. Hierdoor kan op deze overgangen een rijke struikenvegetatie ontwikkelen. Een aantal van de struiksoorten die in de struiklaag voor kan komen, zullen in het voorjaar prachtig bloeien wat de belevingswaarde in dit tijdstip van het jaar aanzienlijk verhoogt.

Variatie in natuur versus “cultuur”

Voor de recreanten is het belangrijk dat zij zich kunnen wanen in een oase van rust en natuur. De statige lanen, die in enkele objecten voorkomen, kunnen hierbij een sterk contrast vormen maar worden echter vaak hoog gewaardeerd. Door deze variatie in het voorkomen van natuur versus “cultuur” wordt een afwisselend en aantrekkelijk decor gevormd.

Markante elementen

Markante elementen als boomgroepen maar ook solitaire bomen bepalen het karakter van de omgeving.

Door regelmatig in het bos en aangrenzende natuurgebieden in te grijpen worden de hiervoor beschreven aspecten in stand gehouden en waar nodig versterkt.

Kaartmateriaal

Gemeente Borger-Odoorn - Ligging in de regio

Gemeente Borger-Odoorn - Beheerkaart

Gemeente Borger-Odoorn - Werkblokken

Gemeente Borger-Odoorn - Werkblokken