Besluit van de raad van de gemeente Den Helder houdende regels omtrent het beleidskader voor archeologie

1.1. Inleiding

De gemeente Den Helder past het gehele cultuurhistorische beleid aan, aan de huidige inzichten en ambities van de gemeente. Voorliggende nota betreft de actualisatie van het archeologiebeleid uit 2003. Het is nadrukkelijk niet de bedoeling geweest in dit rapport de uitgebreide beschrijving van de in 2003 uitgevoerde bureaustudie door Hollandia opnieuw te behandelen. Hier worden slechts de correcties en aanvullingen op die studie gegeven, in het kader van de actualisatie. In die zin moet dit rapport beschouwd worden als een kop óp deze eerdere studie.

Bij de actualisatie wil de gemeente Den Helder een waarden- en verwachtingskaart aan het instrumentarium toevoegen. Zo kan de gemeente inzichtelijk maken op welke archeologische verwachtingen en waarden het archeologiebeleid is gebaseerd, waarmee dit ook toetsbaar is. Daarmee wordt beter inzichtelijk gemaakt wat de basis is voor de beleidskaart.

Door nieuwe inzichten gebaseerd op recent uitgevoerd archeologisch onderzoek, wetenschappelijk onderzoek, nieuwe thema’s binnen de archeologie en een veranderende wetgeving, was het moment daar voor een geactualiseerd archeologiebeleid bij de gemeente Den Helder. Met de huidige beleidsnota heeft de gemeente zich verzekerd van een deskundig en actueel archeologiebeleid voor de komende jaren.

1.2. Cultuurhistoriebeleid uit 2003

Tot oktober 2017 was het archeologiebeleid vastgelegd in de Beleidsnota Cultuurhistorische Waarden Den Helder2 uit 2003. In die integrale nota verwoordt de gemeente haar beleid op het gebied van monumenten, archeologie en historische geografie (het cultuurlandschap). Het onderdeel archeologie kwam voort uit de Gemeentelijke nota Archeologie in Den Helder uit juli 2003.

Beide nota’s bevatten een archeologische beleidskaart. Op die kaart stonden zowel de bekende archeologische waarden binnen de gemeentegrenzen als het daaraan gekoppelde beleid. Een archeologische verwachtingskaart ontbrak echter.

De nieuwe nota Cultureel Erfgoed, ‘Oog voor het verleden, visie op de toekomst’, is vastgesteld op 23 oktober 2017. Onderhavig beleidskader Archeologie maakt hier onderdeel van uit.

1.3. Nieuw beleid 2017

Sinds de vaststelling van de Beleidsnota Cultuurhistorische Waarden Den Helder en de bijbehorende beleidskaart in 2003 is door de gemeente het archeologiebeleid uitgevoerd via bestemmingsplannen en vergunningstrajecten. De oude nota kende alleen een gecombineerde archeologische waarden- en beleidskaart die één op één gebruikt kan worden als basis voor bestemmingsplanregels. Op die kaart is zichtbaar welke archeologiegebieden welk archeologieregime hebben. Zo kan bij een vergunningaanvraag bekeken worden of voorafgaand aan de realisatie rekening moet worden gehouden met archeologie. Dit heeft geleid tot een groot aantal archeologische onderzoeken en nieuwe inzichten.

De nieuwe inzichten hebben ook betrekking op het landschap (paleogeografie). Daarnaast wordt, ook vanuit het Rijk, een groter belang gehecht aan de militaire archeologie en de archeologie van waterbodems. Deze onderwerpen zijn dan ook toegevoegd in het nieuwe archeologiebeleid.

Bovendien is gebleken dat er discrepantie bestaat tussen de verschillende cultuurhistorische kaarten (de Beleidskaart van de gemeente en de Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie (de zogenaamde ‘kaart DHD-arch’), waardoor de begrenzingen van enkele archeologiegebieden ter discussie staan. Deze discrepantie is bij de nieuwe beleidskaart opgelost, door recente archeologische onderzoeken te gebruiken en naar de historische bronnen en huidige topografie te kijken.

Bij de totstandkoming van de geactualiseerde beleidsnota heeft NMF Erfgoedadvies overleg gevoerd met de ambtenaren van de gemeente Den Helder, afdeling Ruimte en Economie. Hierdoor heeft de gemeente zich ervan verzekerd dat de studie volgens de gestelde kwaliteitseisen is uitgevoerd. Ter beoordeling van de gebruikte informatie, de aangepaste methodiek, en de concepten van de tekst en de fysieke kaartbijlagen heeft een consultatiemoment plaatsgevonden bij de genoemde afdeling.

Nieuwe wetgeving

Ook in de wetgeving is een en ander gewijzigd. Per 1 juli 2016 is de nieuwe Erfgoedwet van kracht geworden. Hierin is onder andere meer aandacht voor waterbodem-gerelateerde archeologie. Ook is voor archeologische bedrijven de opgravingsvergunning vervallen en vervangen door certificering van zowel de bedrijven als de archeologen.

Over een aantal jaar wordt de Omgevingswet van kracht. Deze wet bundelt wetten en regelingen over ruimte, wonen, infrastructuur, milieu, natuur en water, waar archeologie ook onder valt. De invoering van de Omgevingswet is beoogd voor 1 januari 2021. In deze wet is de archeologie opgenomen in de fysieke leefomgeving: de vergunningverlening en de integratie in de planvorming.3

In de omgevingsvisie dient de gemeente aan te geven hoe zij met haar cultureel erfgoed om gaat en welke cultuurhistorische waarden belangrijk zijn. De cultuurhistorische waarden die zijn omschreven in deze beleidsnota zijn hiermee gewaarborgd.

Op basis van de omgevingsvisie wordt vervolgens een omgevingsplan en/of omgevingsprogramma opgesteld. Hierbij moet rekening gehouden worden met het behoud van cultureel erfgoed met inbegrip van bekende en aantoonbaar verwachte archeologische waarden.

Het is de vraag in hoeverre er veranderingen zullen zijn binnen het archeologiebeleid.4 Het vrijstellingssysteem met de diepte- en oppervlaktegrenzen blijft bestaan. Wel wordt in één van de ‘algemene maatregelen van bestuur’ (AMvB) die zijn vastgesteld door de Kamers, geschreven dat beter moet worden onderbouwd waarom in een bepaald gebied een archeologische verwachting geldt. Met de actualisatie van het archeologiebeleid van de gemeente Den Helder en de toevoeging van de waarden- en verwachtingskaart, voldoet de gemeente ook hier aan.

Maritieme archeologie

Voor rijkswateren gelden wettelijke regels. Deze zijn ook voor de gemeente Den Helder van toepassing, vanwege de maritieme archeologische waarden in de Noord- en Waddenzee.

De beleidsregels bij ontgrondingen in rijkswateren gelden vanaf 1 oktober 2010. In artikel 2 van deze beleidsregels is opgenomen dat in de Noordzee, Waddenzee en rivieren, kanalen en havens geen vergunning voor ontgronding wordt verleend binnen 100m afstand van een ‘wettelijk beschermd monument van archeologische vondsten, locaties met melding van archeologische vondsten en wrakken’.5 Samenvattend betekent dit dat wanneer een archeologisch object bekend is, hier 100m afstand van gehouden moet worden.

Geraadpleegde bronnen

Archeologische vindplaatsen zijn vaak onzichtbaar, maar door wetenschappelijk onderzoek en veldonderzoek weten we waar de kans groot is dat er archeologische resten in de grond liggen. Met behulp van verschillende bronnen, zoals historische kaarten, bodemkaarten en de resultaten van archeologisch onderzoek in de omgeving of op vergelijkbare plaatsen. Het landelijke Archeologisch Informatiesysteem (ARCHIS) is een belangrijk hulpmiddel hierbij en is het uitgangspunt voor een archeologische verwachtingskaart. Het bevat onder meer een waarnemingenlijst, met alle uitgevoerde archeologische onderzoeken (zie bijlage 2). Waarnemingen zijn vondsten en sporen (meestal grondverkleuringen of structuren) die gemeld zijn door individuen, amateurarcheologen en archeologen/archeologische bedrijven. Ook is intensief contact geweest met de Helderse Historische vereniging.

De beleidsnota uit 2003 vormde de basis voor de huidige, geactualiseerde archeologienota. Het hoofdstuk ‘archeologisch beleid per gebied’6 is integraal als bijlage 6 toegevoegd aan de huidige nota. Aanpassingen hierop staan vermeld in hoofdstuk 2.4.1 en bijlage 3.

De verwachtingskaart kwam tot stand volgens de methodiek van geïnventariseerde archeologische, landschappelijke en historische gegevens, aangevuld met lokale kennis van de Helderse Historische Vereniging en de Stichting Stelling Den Helder. Op basis hiervan werd een archeologische waarde of verwachting toegeschreven aan de diverse landschappelijke eenheden, kernen en locaties binnen de gemeente. Voor de volledigheid komen op deze kaart ook de gebieden die door rijk en provincie als waardevol (AMK-terreinen) zijn aangeduid.

Voor de waarden- en verwachtingskaart zijn de volgende bestanden gebruikt:

• •

  Archeologische MonumentenKaart (AMK), GIS bestand

  Let op: sinds 2014 wordt de Archeologische Monumentenkaart niet meer bijgehouden door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De huidige AMK kan dan ook beschouwd worden als een statisch bestand.

• •

  ARCHIS 3 onderzoeksmeldingen

• •

  121010_basiskaart gemeente den helder met POD's, jpg bestand*7

• •

  121010_basiskaart gemeente den helder met regelbauten met nrs, jpg bestand*8

• •

  Beleidskaart: Locaties met archeologische waarden in de gemeente Den Helder, Hollandia, jpg bestand*

• •

  archeologie beleidsnota cultuurhistorische waarden.dwg geleverd door de gemeente

• •

  13 NH nu op 1350.jpg*

1.4. Leeswijzer

Na dit inleidende hoofdstuk, volgen in hoofdstuk 2 de nieuwe inzichten in de Helderse archeologie. De volgende onderwerpen worden hier besproken: landschapsontwikkeling, kenniswinst uit archeologisch onderzoek, waterbodems en militair erfgoed. In hoofdstuk 3 wordt het geactualiseerde archeologiebeleid behandeld: de actualisatie van de archeologische verwachtings- en waardenzones en de uitgangspunten en onderbouwing van het archeologiebeleid.

In de bijlagen zijn de geactualiseerde kaartbijlagen (archeologische waarden- en verwachtingskaart 2017 in bijlage 1a, de archeologische beleidskaart 2017 in bijlage 1b) en enkele tabellen met informatie omtrent archeologische onderzoeken en vindplaatsen opgenomen. De kaarten (schaal 1:10.000) en bijbehorende informatie en databases kunnen worden ingepast in het gemeentelijke GIS-systeem.

Tabel 1.1. Archeologische tijdsbalk

2.1. De archeologiegebieden binnen de gemeente

Zoals in hoofdstuk 1 aangegeven, vormt de huidige beleidsnota een aanvulling op en actualisatie van de bestaande beleidsnota. De archeologiegebieden die in 2003 zijn opgesteld, blijven gehandhaafd en zijn waar nodig uitgebreid (zie bijlage 3 en 6). Ter verduidelijking wordt hier de indeling vermeld:

DH1 Historische kern Huisduinen

DH2 Historisch kern Oud Den Helder

DH3 Stedelijk gebied en wat daar binnen valt (onder andere De Torp, Stelling van Den Helder)

DH4 Landelijk gebied en wat daar binnen valt.

DH5 Noord- en Waddenzee

2.2. Nieuwe gegevens

De actualisatie bestaat uit nieuwe onderzoeksdata (uit archeologische en paleogeografische onderzoeken), correcties op bestaande data, herstel van onvolkomenheden, aanvullende wensen van de gemeente en nieuwe thema’s vanuit het Rijk. Tevens is aandacht voor verstoringen en archeologievriendelijk bouwen. De inhoudelijke verantwoording voor de actualisatie wordt in dit rapport gegeven in hoofdstuk 3.

Er zijn vijf thema’s die tot nieuwe inzichten hebben geleid, en die hieronder worden uiteengezet:

• 1.

  Landschapsontwikkeling en de gevolgen voor de archeologie

• 2.

  Archeologische onderzoeken en de kenniswinst die hieruit voort is gekomen

• 3.

  Verstoringen en archeologievriendelijk bouwen

• 4.

  Waterbodems

• 5.

  Militair erfgoed

2.3. Landschapsontwikkeling en menselijke bewoningssporen

De landschappelijke context is van belang voor de nieuw opgestelde verwachtingskaart. Op basis van het landschap en de landschapsontwikkeling, in combinatie met de toetsing van reeds uitgevoerde archeologische onderzoeken binnen de gemeente, kan een gefundeerde uitspraak worden gedaan over de verwachte archeologische resten binnen een gebied.

De landschapsontwikkeling is gebaseerd op de beleidsnota 2003 en de beleidsadvieskaart van Fort Erfprins uit 20079, maar zal aan de hand van paleogeografische kaarten die in 2013 zijn verschenen, worden beschreven (zie afb. 2.1).10 Deze kaarten geven elk een momentopname weer van een geografische situatie en achter elkaar gezien tonen ze de ontwikkeling van het landschap.

Binnen de ontwikkeling van het landschap zal tevens de bewoningsgeschiedenis worden beschreven. Hier vormt eveneens en beleidsnota 2003 de basis voor.

IJstijden – het Pleistocene dekzand

In de voorlaatste ijstijd (Saalien, 180.000-130.000 jaar geleden) was het noordelijke deel van Nederland bedekt met landijs en zijn de Hoge Berg op Texel en de stuwwal van Wieringen gevormd. In een warme periode van 10.000 jaar (Eemien) steeg de temperatuur en stond de zeespiegel hoog. De locatie van Den Helder bevond zich in zee. In de laatste ijstijd (het Weichselien, 120.000-10.000 jaar geleden) bedekte het landijs Nederland niet. Het klimaat was koud en Nederland was een poolwoestijn waar de wind vrij spel had en grote delen van Nederland bedekt werden met een dik pakket zand, het dekzand. Dit zand bevindt zich in Noord-Holland veelal onder metersdikke lagen veen, klei en zand, afgezet tijdens het Holoceen (10.000 jaar geleden tot nu). Alleen op Texel en Wieringen bevindt dit reliëfrijke pleistocene dekzand zich vandaag de dag nog aan het oppervlak. Het reliëf wordt duidelijk aan de hand van de hoogteliggingen: op Texel bevindt het pleistocene dekzand zich op een hoogte van ca. 14m +NAP, in de Koegraspolder ca. 5m beneden maaiveld of –NAP (het maaiveld ligt hier ongeveer op NAP-hoogte). Het zijn de hooggelegen dekzanden waarvan bekend is dat hier in de prehistorie intensief is gewoond.

Binnen de gemeente Den Helder komen de oudste archeologische vondsten ook van een dekzandkop. In 1956 en 1978 werden respectievelijk enkele vuurstenen afslagen en een pijlpunt gevonden in de Koegraspolder, ten noorden en westen van Julianadorp (Mesolithicum, 8000-4000 v.Chr.). Op afbeelding 2.1 (9000 v.Chr.) is zichtbaar dat het huidige Den Helder dan in een reliëfrijk gebied ligt van Pleistoceen zandgebied (met een hoogteverschil van 16m: tussen -16 en 0m NAP).

Het Holoceen – strandwallen en veengebied

In het Holoceen wordt het warmer, smelt het landijs en stijgt de zeespiegel. Langs de kust ontstaat een serie strandwallen gescheiden door zeegaten, die zich langzaam richting het oosten verplaatsen. Ten zuiden van Den Helder ontstaat achter de strandwallen een uitgebreid getijdengebied met wadden en kwelders. Langs de randen van het kweldergebied treedt veenvorming op en is klei afgezet (afb. 2.1, 3850 en 2750 v.Chr.). Het afzettingsmilieu was aan de randen van dit gebied kalm, waardoor erosie van het dekzandoppervlak waarschijnlijk beperkt is geweest. Golfslag kan echter wel voor erosie gezorgd hebben. De veengroei vond plaats in de lager gelegen delen van het landschap, waar dekzandkopjes- en ruggen als eilandjes tussen lagen. Dit duurde tot 2000 v.Chr., toen sloot de strandwalgordel zich. Nadat rond 1500 v.Chr. het zeegat van Bergen ook volledig sloot, kon het rivier- en hemelwater niet meer worden afgevoerd. Hierdoor ontstond een drassig zoetwatergebied waar veengroei optrad en waar uiteindelijk ook de hoger gelegen delen van het dekzandoppervlak door veen werden afgedekt (afb. 2.1, 500 v.Chr.). Rond 500 v.Chr. kwam een einde aan de veengroei, toen door nieuwe zeegaten drainage van het veengebied optrad. In de luwte van de strandwallen werden de hoger gelegen veenkussens geschikt voor bewoning.

Op de paleogeografische kaarten is zichtbaar hoe het kweldergebied zich uitbreidt (2750 v.Chr.) en na sluiting van de strandwalgordel het veen verder opkomt. Uit de voorgaande periode kunnen archeologische resten op de dekzandkoppen en –ruggen worden aangetroffen alsook op drooggevallen kwelders. Deze kunnen verspreid in het gebied aanwezig zijn en kunnen daarom moeilijk voorspeld worden. Recentelijk zijn archeologische sporen aangetroffen uit de Late Bronstijd op kwelderafzettingen bij de terp Het Torp (zie ‘kenniswinst’, hoofdstuk 2.4). Uit de IJzertijd (800-12 v.Chr.) kan bewoning worden aangetroffen op het veen, al dan niet op terpen. Bij het Gemini-ziekenhuis en aan de Jan Verfilleweg zijn archeologische resten uit de IJzertijd gevonden. Bij deze laatste locatie zijn vondsten tot uit de 4e eeuw aangetroffen op een diepte van ruim 3m –NAP. Ook elders in de gemeente zijn vondsten uit de Romeinse tijd aangetroffen, maar vooral uit opgebrachte grond. Sporen van Romeinse bewoning zijn tot dusverre nog niet aangetroffen.

De Middeleeuwen – geïsoleerde eilanden langs de kust en opgeworpen terpen in een kweldergebied

Tot in de Middeleeuwen kon men op het veen wonen. Naast de natuurlijke ontwatering van het veen leidden ontginningen tot oxidatie en inklinking van het veen. Door stormvloeden vanaf de 9e-10e eeuw brak de gesloten kustlijn en braken de strandwallen op diverse plaatsen door (afb. 2.1, 800 n.Chr.). In 1170 ontstond bij de eerste Allerheiligenvloed de Waddenzee en Zuiderzee.

In de 14e eeuw was de westkust gefragmenteerd geraakt en waren nog restanten van de strandwal met duinen aanwezig in de vorm van geïsoleerde eilanden (‘ogen’; afb. 2.1, 1500 n.Chr.). Zo zijn onder andere de eilanden Huisduinen en Callantsoog ontstaan. Hierachter lag een kwelderlandschap. Om in dit gebied te kunnen wonen, wierp men terpen op. Eén terp is onder andere terug gevonden in wat nu de wijk De Schooten is (Het Torp, zie onder). Ook in het westelijke deel van het Balgzand zijn bewoningssporen uit de Vroege tot Late Middeleeuwen geconstateerd en in Julianadorp zijn middeleeuwse vondsten gedaan.

Den Helder bevindt zich dan in een getijdengebied aan de oostkant van het eiland Huisduinen. Vanaf de 15e eeuw zijn zanddijken aangelegd om de eilanden met elkaar te verbinden en achter de duinen werden dijken aangelegd. Deze dijken waren verhoogde wegen de polder in. Toch zorgden stormvloeden voor overstromingen achter de dijken en duinen en in 1570 tijdens de Allerheiligenvloed werden de duinen weggeslagen en werd het westelijke deel van de kop van Noord-Holland bedekt met een dik zandpakket (afb. 2.1, 1500 n.Chr.). Veel land is toen verloren gegaan. Dit is nu nog duidelijk want de oude kernen van Huisduinen en Den Helder liggen ver buiten de huidige zeedijk.

Nieuwe tijd - ingedijkt overstromingsgebied

Door de aanleg van dijken is het ‘ingedijkte overstromingsgebied’ ontstaan, wat op de laatste twee afbeeldingen zichtbaar is (afb. 2.1).

In de 16e eeuw lagen twee dorpen op het eiland van Huisduinen: Huisduinen en Helder. Het scheepvaartverkeer tussen de Noordzee en de havens in de Zuiderzee liep toen voor een belangrijk deel via het Marsdiep. De rede van Texel was eeuwenlang voor zowel de koopvaardij- als de oorlogsvloot een van de belangrijkste verzamelplaatsen. Vaak lagen er vele tientallen, soms wel honderden schepen voor anker. Bij zware stormen vergingen er dan ook regelmatig schepen. De grote dynamiek van het getijdenstelsel zorgde voor een snelle luchtdikte afdekking van de gezonken schepen. Hierdoor zijn de vele tientallen wrakken zeer goed geconserveerd waardoor gegevens over onder andere de schepen, de uitrusting, het leven aan boord en de handel tot in detail bewaard zijn gebleven. De Noordzee en vooral het westelijke deel van de Waddenzee hebben dan ook een unieke (scheeps)-archeologische waarde. De betekenis van dit gebied stijgt uit boven het nationale niveau. Het gaat namelijk om handel over en vanuit de hele wereld waarvan resten bewaard zijn gebleven. De unieke conservering en het grote aantal scheepswrakken maken de Waddenzee het rijkste scheepsarcheologische gebied van Europa, misschien wel van de wereld.

Ter bescherming van deze belangrijke scheepvaartroute en verzamelplaats, werden er eind 16e eeuw op Texel en Huisduinen schansen opgericht. In dezelfde periode, aan het begin van de 17e eeuw, werd de Zanddijk aangelegd tussen Den Helder en Callantsoog, wat de bereikbaarheid van Den Helder verbeterde. Bovendien konden zich langs deze dijk stuifduinen ontwikkelen wat het gevaar voor overstroming verminderde; een eerste stap naar de ontwikkeling van de polder het Koegras.

Zo’n twee eeuwen later, in 1781, werd Den Helder ingericht als oorlogshaven. Op de plaats van het huidige fort Oostoever werd in de jaren 1791-1792 het Nieuwe

Werk aangelegd als kiel- en werkplaats en er werden verdedingswerken gebouwd ter bescherming van de haven. De landzijde werd echter niet verdedigd waardoor de Engelsen en Russen in 1799 de stad gemakkelijk over land konden binnentrekken.

In 1810 werd Nederland ingelijfd bij het napoleontische Frankrijk. Napoleon had grootse plannen met Den Helder. De oorlogshaven moest het ‘Gibraltar van het Noorden’ worden en in de jaren 1811-1813 werden dan ook uitgebreide vestingwerken aangelegd: fort Du Falga, een stuk vestingwal ten zuiden van Willemsoord, fort Lasalle (fort Erfprins), fort Morlan (Kijkduin) en fort L’Ecluse (Dirks Admiraal). Na de voltooiing van het Noord-Hollandsch Kanaal werden hier nog de forten Westoever en Oostoever aan toegevoegd.

Ook gedurende de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog bleef Den Helder van grote strategische betekenis. De Duitsers legden destijds een verdedigingslinie aan van Noorwegen tot de Spaanse grens. Deze ‘Atlantikwall’ bestaat uit bunkers, geschutsopstellingen, versperringen en mijnenvelden die zijn geconcentreerd langs strategische punten. Den Helder is zo’n strategisch punt. In 1943 wordt het oude centrum van Den Helder vrijwel volledig afgebroken en worden in en rond de stad ruim 300 bunkers gebouwd. Ook de al bestaande forten worden gebruikt. In het westen komen drie extra versterkte bunkers met radarsystemen voor de luchtverdediging. In het zuiden wordt het land beschermd door een brede antitankgracht, waar mijnen langs worden gelegd. De Atlantikwall wordt nooit helemaal voltooid.11

Afb. 2.1. Paleogeografische kaarten door de tijd heen, op de huidige topografie geplot. Den Helder is centraal gelegen.

Afb. 2.1. Legenda behorende bij de paleogeografische kaarten.

2.4. Kenniswinst door archeologisch onderzoek: 2002-2017

In de gemeente Den Helder zijn volgens ARCHIS in de periode 2002 tot en met juli 2017 in totaal 34 bureauonderzoeken gedaan. In een aantal gevallen heeft de bevoegde overheid besloten dat gravend vervolgonderzoek nodig was. Er zijn drie archeologische begeleidingen van bodemingrepen uitgevoerd, 17 booronderzoeken, twee proefsleuvenonderzoeken en één opgraving. Ook is in ARCHIS één onderwater-archeologisch onderzoek gemeld, één archeologische inspectie naar aanleiding van een toevalsvondst en één project met luchtfoto’s/remote sensing.

Op basis van deze archeologische onderzoeken zijn negen locaties vrijgegeven en bij zes is vervolgonderzoek geadviseerd.

Tijdens de uitgevoerde onderzoeken zijn diverse archeologische vindplaatsen onderzocht. Zo is bijvoorbeeld op de locatie Rijkswerf Willemsoord een archeologische begeleiding uitgevoerd in ‘de Ketelmakerij’, waar resten van een scheepshelling en scheepsloods zijn aangetroffen. De enige opgraving die recentelijk is uitgevoerd was bij de (reeds bekende) vroegmiddeleeuwse terp Het Torp. Ook konden bekende vindplaatsen beter begrensd worden of het archeologieregime worden aangepast. Al deze nieuwe gegevens zijn geregistreerd in ARCHIS en opgenomen in de nieuwe verwachtingskaart.

2.4.1.Archeologische onderzoeken

Late Bronstijd en Middeleeuwen

Het torp (DH3-1A)

De terp Het Torp is voor een deel in de jaren ’60 onderzocht en vervolgens in 1997 nadat er bij graafwerkzaamheden vondsten waren gedaan (onder andere vijf skeletten). In 2012 heeft De Steekproef een karterend booronderzoek uitgevoerd bij een sporthal die gesloopt zou gaan worden. Daaruit bleek dat intacte lagen van de terp aanwezig waren. In 2016 volgde het vervolgonderzoek: een klein booronderzoek door het Terpenmuseum en een opgraving door ADC ArcheoProjecten.

Er zijn zes fasen op dit deel van de terp te herleiden12. Het oudste niveau wordt gevormd door kwelderafzettingen waar aanwijzingen voor betreding van dieren zijn gevonden. Verrassend is de datering van dit niveau: Late Bronstijd. Tijdens voorgaand onderzoek was een datering in de Vroege Middeleeuwen verondersteld. Ook het volgende kwelderpakket wordt betreden door dieren; dit pakket is rond de 9e of 10e eeuw gedateerd. De eerste aanwijzingen voor menselijke activiteiten bevinden zich in de top van hetzelfde kwelderpakket in de vorm van enkele greppels. Het terrein wordt vervolgens in de 10e -11e eeuw opgehoogd (‘terplagen’), waarna het terrein met plaggenwanden omgeven wordt die opgevuld worden met plaggen en grond (‘podia’). De inrichting van het terrein blijft gehandhaafd, waarbij in latere perioden wel nieuwe greppels worden gegraven.

Het archeologieregime blijft ongewijzigd. Wel blijkt uit het onderzoek dat intacte archeologische resten zich ook in de directe omgeving nog kunnen bevinden, ook al is de eerste meter beneden maaiveld verstoord. Het Torp is een beschermd gemeentelijk monument (rechthoekige vorm op verwachtings- en beleidskaart), en een deel is ook als AMK-terrein aangemerkt (half cirkelvormig op verwachtings- en beleidskaart). De begrenzing zoals deze in de oude beleidskaart stond, is op basis van bovenstaande gegevens uitgebreid. Vanwege de hoge archeologische verwachting is een zone van 200m rondom het Torp gemarkeerd.

Middeleeuwen

Buitendijkse ligging oorspronkelijke dorp Huisduinen – nieuwe code DH5-6

Gebaseerd op de historische kaart uit 1150 (zie afb. 2.2), waarop de ligging van het toenmalige dorp Huisduinen staat aangegeven, is deze locatie in de Noordzee gemarkeerd onder DH5-6.

In principe dient hier rekening behouden te worden met archeologische waarden. Het gebied bevindt zich echter in de stroomgeul van het Marsdiep. Door het uitslijten van deze geul zullen de archeologische resten grotendeels zijn verspoeld en verdwenen. Alleen hele robuuste objecten kunnen bewaard zijn gebleven, zoals scheepswrakken met ballast en stenen dijkrestanten. Daarom is de verwachting middelhoog.

Als archeologiecriteria geldt dat bij werkzaamheden met een oppervlakte groter dan 1000m2 en dieper dan 0,35m beneden zeebodem rekening gehouden moet worden met archeologische waarden.

Daarnaast gelden de wettelijke beleidsregels bij ontgrondingen: er dient een afstand van 100m te worden gehouden van de ‘wettelijk beschermde monumenten van archeologische vondsten, locaties met melding van archeologische vondsten en wrakken.’

Waddenzee – nieuwe code DH5-7

In de Waddenzee zijn enkele locaties bekend waar schepen zijn aangetroffen. Tevens zijn op Het Balgzand sporen aangetroffen uit de Vroege en Late Middeleeuwen. Gebaseerd op de historische kaart uit 1150, waarop het land van Het Balgzand staat aangegeven (zie afb. 2.2), is deze zone nu gemarkeerd onder DH5-7.

Als archeologiecriteria geldt dat bij werkzaamheden met een oppervlakte groter dan 1000m2 en dieper dan 0,35m beneden zeebodem rekening gehouden moet worden met archeologische waarden.

Daarnaast gelden de wettelijke beleidsregels bij ontgrondingen: er dient een afstand van 100m te worden gehouden van de ‘wettelijk beschermde monumenten van archeologische vondsten, locaties met melding van archeologische vondsten en wrakken.’

Afb. 2.2. Het huidige Noord-Holland geprojecteerd op de landschappelijke ondergrond van 1350.13

Nieuwe tijd – 18e-19e eeuw

De Nieuwe Haven – nieuwe code DH3-17

Een aanvullende beleidskaart voor het plangebied Nieuwe Haven is in 2013 gepubliceerd.14 Op basis van dit bureauonderzoek geldt voor een groot deel van het plangebied van de Nieuwe Haven een hoge archeologische verwachting. Deze beleidskaart is toegevoegd aan de nieuwe beleidskaart en de archeologische verwachting is toegevoegd op de waarden- en verwachtingskaart.

Als archeologiecriteria geldt voor met name het oostelijk deel van het gebied dat bij werkzaamheden met een oppervlakte groter dan 200m2 en dieper dan 4m –mv rekening gehouden moet worden met archeologische waarden. Vanaf deze diepte kunnen archeologische resten van middeleeuwse kwelders worden aangetroffen, en op diepere niveaus resten van de prehistorie tot en met de Romeinse tijd.15 Het westelijk deel van het gebied is archeologievrij en behoeft geen archeologiecriteria.

Nieuwe tijd – 19e eeuw

DH3-2A Omwalling van de Nieuwstad

Op de archeologische beleidskaart is de begrenzing anders weergegeven dan bij het AMK-terrein van de Rijksdienst. Bij recent archeologisch onderzoek blijkt de omwalling aan de westzijde van het gebied DH3- 2A niet dicht onder de stadsbebouwing te zijn aangetroffen. Op deze locatie wijzigt het archeologieregime naar de archeologiewaarde van ‘het stedelijk gebied’ (DH3).

DH3-5A De Linie

De verbindingswal tussen de forten Erfprins, Dirks Admiraal en Westoever en onderdeel van de Stelling van Den Helder.

Tussen de forten Erfprins en Dirks Admiraal zijn tijdens werkzaamheden structuren aangetroffen, die van stellingposten en verblijven waren. Tevens is bekend dat in de jaren ’70 van de 20e eeuw de verbindingswal met ca. 50cm grond is opgehoogd.16 Het archeologieregime blijft ongewijzigd.

DH3-8A Rijkswerfterrein

Uit recent archeologisch onderzoek is gebleken dat aan de westzijde van de Rijkswerf op 2m –mv 19e- eeuwse bebouwing aanwezig is. Enkele recente archeologische onderzoeken geven aan dat ten zuiden van de Rijkswerf, geen hoge waarde archeologie wordt verwacht. Daarom wijzigt op deze locaties het archeologieregime. Aan de westzijde zijn bodemingrepen toegestaan tot een diepte van 2m-mv, aan de zuidzijde zijn bodemingrepen toegestaan tot een diepte van 3m –mv. De omvang van het terrein van de Rijkswerf met een hoge archeologische waarde wordt daarmee kleiner.

Nieuwe tijd – 20e eeuw

DH4-8A Atlantikwall

In de beleidsnota van 2003 staat bij de codering DH4-8A ‘zuidelijk van de schoolvaart’. Dit wordt gewijzigd in Atlantikwall. Op deze locatie bevindt zich de antitankgracht, maar verspreid door de gemeente bevinden zich meerdere bunkers en onderdelen die tot deze Atlantikwall hebben behoord. De nu bekende onderdelen hebben een subnummer gekregen binnen de code DH4-8A.

De antitankgracht is tevens bij recent onderzoek aangetoond.17

Archeologieregime: Op al deze locaties geldt een dubbelbestemming archeologie.

Het archeologiecriterium wordt aangepast, vanwege het belang van het militaire erfgoed. Bij werkzaamheden met een oppervlakte boven de 50 m2 en dieper dan 35 cm moet rekening behouden worden met de aanwezigheid van archeologische waarden.

Een aanvulling betreft de metaaldetectie: er geldt een verbod op metaaldetectie zonder vergunning.

Aanpassingen/Aanvullingen

DH3 en DH4

Op basis van de recente archeologische onderzoeken die zijn uitgevoerd in de zones ‘DH3 - Overige stedelijk gebied’ en ‘DH4 – Het landelijk gebied’, kunnen hier de archeologieregimes en –criteria gehandhaafd blijven.

De zones DH3-15A en DH4-9A bevinden zich in het landelijke gebied, waarvoor het archeologiecriterium geldt dat bij plangebieden groter dan 500 m2 of meer en 4m –mv of dieper, archeologisch onderzoek noodzakelijk is. Deze zones worden opgeheven als aparte locatie18, omdat zij onder het criterium van het landelijk gebied voldoende gewaarborgd zijn, maar als aparte zone wel onduidelijkheid veroorzaken.

Detectieverbod

Vanwege het toegenomen belang van het militaire erfgoed wordt een detectieverbod opgenomen voor alle militaire vindplaatsen behorende bij de Stelling van Den Helder en de Atlantikwall. Metaaldetectie kan kenniswinst opleveren, maar er kan ook kennis verdwijnen. Door een gecontroleerd detectiebeleid kunnen vondsten worden geregistreerd en blijft de kennis beschikbaar voor onderzoek. Alleen metaaldetectoramateurs met een vergunning mogen metaaldetectie uitvoeren, met een meldingsplicht.

Vrijgave

DH3-10A ‘Oostelijk van de Jan Verfailleweg’

Tijdens booronderzoek is geen archeologische laag in of op de top van het veen aangetroffen.19 Deze locatie kan worden vrijgesteld van archeologisch onderzoek.

Ten zuiden van het gebied De Nollen (DH3-11A) zijn tijdens archeologisch booronderzoek geen aanwijzingen aangetroffen voor bewoning: de archeologisch interessante lagen waren ongeschikt voor bewoning, aangetast door erosie en/of door menselijk handelen.20 Dit gebied is vrijgegeven voor ontwikkeling.

2.4.2.Inzicht in bodemverstoringen en archeologievriendelijk bouwen

De bovengrond (bouwvoor) in Den Helder is vrijwel overal verstoord door ontginning, agrarisch gebruik, ontgronding, herverkaveling en egalisatie en ongeveer 35 cm. Daarom geldt een vrijstellingsgrens tot 0,35cm –mv.

De Universiteit Wageningen heeft onderzoek gedaan naar grootschalige verstoringen in Nederland (zie afb. 2.3a).21 Voor een groot deel van het grondgebied van de gemeente Den Helder zijn ‘vergravingen’ genoteerd, waarbij op afb. 2.3b de te zien is dat het veelal om landbouwgrond gaat. Deze zones bevinden zich echter vooral in het landelijke en deels het stedelijk gebied, waar archeologische resten pas op respectievelijk 4m en 3m diepte worden verwacht. Naar verwachting zijn deze dieper gelegen archeologische resten niet of nauwelijks aangetast. Per locatie zal moeten worden bekeken of verstoring van toepassing is en in welke mate.

22

Afb. 2.3b. Uitsnede van de verstoringskaart van de RCE, met daarop zichtbaar de landbouwgronden (lichtgeel) en natuurlijke gebieden (donkergroen).23

Archeologievriendelijk bouwen

Behoud in situ is het uitgangspunt in het archeologisch beleid. Dit bekent niet altijd dat een locatie niet in ontwikkeling genomen kan worden. Door planaanpassingen kunnen archeologische vindplaatsen worden ontzien, bijvoorbeeld door archeologievriendelijk te bouwen. In onderstaand kader staan enkele richtlijnen voor archeologievriendelijk bouwen.24 Uitgangspunt blijft echter maatwerk: per plangebied moet onderzocht worden wat de mogelijkheden zijn.

2.5. Waterbodems – Maritieme archeologie

Net als archeologische resten in de grond, kunnen archeologische resten zich onder water bevinden, ‘in de waterbodem’. Hier is de gemeente voor verantwoordelijk, via het bestemmingsplan, omgevingsplan of een beheersverordening. De gemeente blijft verantwoordelijk voor het archeologisch erfgoed, ook wanneer bijvoorbeeld een waterschap of hoogheemraadschap verantwoordelijk is voor de waterkwaliteit en waterveiligheid. Met zowel de Noordzee als de Waddenzee binnen de gemeente, vormt de maritieme archeologie of waterbodem gerelateerde archeologie een belangrijke rol binnen de gemeente Den Helder.

Archeologie van waterbodems

Bij waterbodems gaat het niet alleen om archeologie ‘onder water’, zoals scheepswrakken, kade- of havenconstructies, sluizen en bruggen of vondstconcentraties. Ook watergerelateerde locaties op het land kunnen onder ‘waterbodems’ vallen. Te denken valt aan (oude/begraven) waterwegen, havens, dijken, oude vaartuigen en verloren ladingen of ‘verdronken landschappen of dorpen’. Voor Den Helder spelen uiteraard ook de Waddenzee en de Noordzee een grote rol.

Bij bodemingrepen die onder waterbodems kunnen vallen, valt te denken aan het verdiepen van een vaargeul, onderhoud en aanleg van oevers, beschoeiingen, damwanden of steigers, schelp- of zandwinning, de aanleg van windmolens of van mosselzaadinvanginstallaties, etc. Bij vergunningaanvragen kan dan al rekening worden gehouden met mogelijke archeologische resten in waterbodems.25

Waddenzee (DH5-8) en Noordzee (DH5-9; nieuwe codes)

In de Waddenzee en de Noordzee liggen vele scheepswrakken, waarvan de exacte locatie vaak niet precies bekend is. Deze zijn ook binnen de gemeentegrenzen van Den Helder aanwezig (zie ook hoofdstuk 2.3).

Naast scheepswrakken is het bekend dat 22 vliegtuigen verongelukt zijn in de Tweede Wereldoorlog, waarvan enkele in de Waddenzee terecht zijn gekomen.26 Ten noorden van de Nieuwe Haven staat in Archis één locatie vermeld, van een wrak van een Duitse torpedojager.27

Vanwege de archeologische verwachting op scheepswrakken en vliegtuigwrakken hebben de Waddenzee en de Noordzee ook een nieuwe code gekregen, naast de zones van het oorspronkelijke Huisduinen en het Balgzand. Voor het beleid worden hier twee mogelijkheden gehanteerd:

• •

  wanneer een object bekend is, dient 100m afstand bewaard te blijven.

• •

  wanneer niets bekend is in een gebied, bestaat een algemene verwachting op archeologische resten in de waterbodem. Om een specifieke verwachting te kunnen opstellen, is survey onderzoek nodig (bijvoorbeeld door middel van een ‘side scan sonar en magnetometer’). Als beleid wordt hier gehanteerd: bij bodemingrepen groter dan 1000m2 en een diepte van 0,35m beneden zeebodem is archeologisch onderzoek noodzakelijk.

Archeologisch proces

Het archeologisch proces voor waterbodems verschilt niet van dat van landbodems. Onderstaande afbeelding toont dat dezelfde stappen zijn te nemen, in het kader van een vergunningaanvraag.

Afb. 2.4. De te nemen stappen in het archeologisch proces bij waterbodems. Zie bijlage 5 voor de gehele AMZ-cyclus.

2.6. Militair Erfgoed

De laatste jaren is de aandacht voor het militaire erfgoed toegenomen. In de archeologienota uit 2003 was reeds aandacht voor de Stelling van Den Helder, maar nu zijn ook resten uit de Tweede Wereldoorlog, met name van de Atlantikwall, opgenomen in het vernieuwde beleid.

SCHANSEN

In de 16e eeuw werden, tegelijk met de schansen van Texel, Wieringen en Vlieland, bij Huisduinen en het Nieuwe Diep schansen opgeworpen tegen de naderende Spaanse Armada (1588), ter bescherming van de scheepvaartroute en de verzamelplaats van schepen.

Deze zijn nu verdwenen; ligging via onderzoek oud kaartmateriaal mogelijk nog te bepalen. Indien de plekken terug te vinden zijn is dit archeologisch kansrijk.

KUSTBATTERIJEN

Aan het einde 18e eeuw- begin 19e eeuw waren kustbatterijen aangelegd. Dit was al voor Napoleon, die ze echter gebruikte en verbouwde. De vele kustbatterijen die bij Den Helder lagen, zijn deels in zee verdwenen, deels overstoven door duinzand.

Resten ervan kunnen nog in de duinen en het huidige dijklichaam van de zeedijk aanwezig zijn.

ARCHEOLOGIE IN DE STELLING VAN DEN HELDER

De Stelling van Den Helder bestaat uit kustbatterijen, forten, retranchementen en schansen. De Stelling wordt gestart door Napoleon in 1811 en onder Wilhelm I doorgezet. Zij maakten echter ook gebruik van reeds bestaande bouwwerken, waardoor ook oudere archeologische waarden tot de Stelling kunnen behoren. Dit betreft bijvoorbeeld de Schans op Texel (16e eeuw) en verdwenen onderdelen (zoals Fort Dufalga), maar ook de nog bestaande vestingwerken zijn vol van archeologische waarden. Bij dit laatste kan gedacht worden aan de opbouw van het aardlichaam van courtines en bastions, maar ook aan buiten gebruik geraakte afval- en waterputten en aan sporen van verdwenen gebouwen.

Verder zijn er indertijd tal van plannen gemaakt voor de Stelling, die lang niet allemaal (ongewijzigd) zijn gerealiseerd. Vooral bij de verdwenen onderdelen zoals Fort Dufalga is het de vraag wat er precies van werd gerealiseerd en welke vorm dat had. Archeologie kan er dan ook voor zorgen dat nieuwe kennis wordt verkregen over de bouwkundige vorm van de onderdelen van de Stelling. Combinatie van archeologisch en bouwhistorisch onderzoek is daarbij vanzelfsprekend.

Een geheel ander aspect betreft het dagelijks leven in de Stelling, waarbij verschillen tussen officieren en manschappen, maar ook verschillen in leefcultuur tussen marine en landmacht kunnen worden bestudeerd. Voor dit laatste aspect bieden de bodemsporen in Fort Erfprins mogelijkheden.

Bij het gebruik en hergebruik van de vestingwerken en bijbehorende onderdelen zal het soms nodig zijn om de bodem te roeren. De kans dat daarbij belangrijke archeologische waarden verloren gaan is reëel. Om dit te vermijden kan de wijze van realisatie worden aangepast en als dat niet mogelijk is, dienen de archeologische waarden te worden vastgelegd voorafgaand aan de verstoring, op basis van de AMZ- cyclus.

Ten slotte, maar niet in het minst, biedt archeologie mogelijkheden voor de verdere toeristische ontwikkeling van de Stelling. Zo kunnen verdwenen onderdelen worden gelokaliseerd en in een bepaalde vorm weer zichtbaar worden gemaakt in het landschap. Ook bij de reconstructie van Stellingonderdelen komt archeologisch onderzoek van pas om de oorspronkelijke situatie te bepalen.

Een overzicht van de onderdelen van de Stelling van Den Helder wordt vermeld in bijlage 4.

ATLANTIKWALL

Zoals boven beschreven wordt Den Helder in de Tweede Wereldoorlog één van de strategische locaties binnen de Atlantikwall en worden bunkers gebouwd, bestaande forten gebruikt en een antitankgracht aangelegd met mijnen er langs.

De tankgracht was reeds opgenomen in de beleidsnota uit 2003 (DH4-8A) als een brede zone bij Julianadorp. In werkelijkheid had de gracht een zigzagpatroon door het landschap heen en stond op iedere hoek een bunker. De gracht is grotendeels gedempt en (een deel van) de bunkers zijn naar verwachting 1,5-2m –mv ter plekke afgezonken. Slechts op één locatie aan de oostzijde is een deel van de gracht nog zichtbaar in het landschap (DH4-8A-4). Ook is hier nog een bunker aanwezig.

Archeologisch onderzoek ten westen van deze locatie toonde eveneens de aanwezigheid van de antitankgracht.28

De andere delen van de Atlantikwall waren echter nog niet opgenomen in de beleidskaart. Omdat, net als bij de Stelling, geldt dat zich onder de bunkers en bouwwerken van de Atlantikwall nog archeologische resten in de bodem kunnen bevinden, worden deze onderdelen hier nu ook vermeld. Twee onderdelen, de Mammut radarpost en de Knickebein radar, bevinden zich geheel onder de grond, hier zijn geen onderdelen meer boven het maaiveld aanwezig. Drie monumenten hebben de status van Rijksmonument.29

Bij geen van de onderdelen van de Atlantikwall heeft onderzoek in de bodem plaatsgevonden. Diepteligging van de fundamenten of gerelateerde sporen is dan ook onbekend. Juist voor deze periode spelen metaalvondsten een belangrijke rol. Een verbod op metaaldetectie zonder vergunning is van belang, om de informatieve kennis die (metaal-)vondsten kunnen opleveren, te behouden.

De nu bekende onderdelen van de Atlantikwall binnen de gemeente, en toegevoegd aan de waarden- en verwachtingskaart en beleidskaart, zijn:

DH4-8A-1 Flagruko / Kroontjesbunker met verschillende onderkomens

DH4-8A-2 Seezielbatterie Zanddijk

DH4-8A-3 Höcker Hindernis

DH4-8A-4 Deel van de antitankgracht met bunker

DH4-8A-5 verschillende bunkers en onderkomens

DH4-8A-6 kleine bunker

DH4-8A-7 Commandobunker (privéterrein De Nollen)

DH4-8A-8 Marine Flakbatterie Dirksz Admiraal

DH4-8A-9 Marine communicatiepunt

DH4-8A-10 Marine Flakbatterie Vangdam*: telefoonbunker/verbindingspost

onderdeel van het commandocentrum van waaruit het gehele Verteidigungsbereich moest worden verdedigd.

DH4-8A-11 Ziekenboeg de Kooy*

DH4-8A-12 Mammut en twee Flakbunkers: radarpost

DH4-8A-13 Knickebein: een radar

DH4-8A-14 Marine Zeugamt: administratiekantoor*

*=Rijksmonument

3.1. Huidig beleid volgens provincie, rijk en gemeente

Overheden mogen vindplaatsen tot archeologisch monument verklaren, zodat deze beschermd zijn. De bescherming van archeologische monumenten aangewezen door Rijk, Provincie of de gemeente is geregeld in respectievelijk de Erfgoedwet, de provinciale en de gemeentelijke monumenten- verordening.

Er zijn geen archeologische Rijksmonumenten binnen de gemeente Den Helder. Wel zijn veel gebouwen van Rijkswerf Willemsoord Rijksmonument, maar de ondergrondse (archeologische) delen zijn niet door middel van een monumentstatus beschermd. In het huidige archeologische beleid hebben deze terreinen wel een archeologische waarde.

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed beheert sinds 1994 een landsdekkende Archeologische Monumentenkaart (AMK). De AMK geeft een overzicht van alle bekende behoudswaardige archeologische terreinen. De gemeente heeft twee terreinen van hoge waarde volgens de AMK: Huisduinen en de historische kern met grachtengordel van Den Helder. Daarnaast zijn delen van de Stelling van Den Helder aangewezen als AMK-terrein van archeologische waarde: Forten Erfprins en Dirks Admiraal, Forten Westoever en Oostoever, en de tussengelegen Linie (verbindingswal). Ook de locatie van de ‘Omwalling van de Nieuwstad’ en Fort Kijkduin zijn van archeologische waarde. De AMK- terreinen waren reeds overgenomen op de gemeentelijke archeologische beleidskaart en behouden ook nu deze status.

De Provincie heeft tien archeologische aandachtsgebieden aangewezen in Noord-Holland. Eén daarvan betreft de Waddenzee. Binnen dit gebied ziet de provincie toe dat het besluit en het archeologische onderzoek conform wetgeving wordt uitgevoerd, de motivering waarom een bodemingreep noodzakelijk is (met daarbij het aantonen van een noodzakelijk maatschappelijk belang) en de onderbouwing voor compenserend maatregelen.

In de Leidraad beschrijft de provincie ook waardevolle structuren die relevant zijn voor de archeologie, zoals de Stelling van Den Helder, de Atlantikwall en aardkundige waarden. De duinen zijn door de Provincie aangewezen en beschermd als aardkundig monument. Die bescherming is gunstig voor de vele archeologische waarden die in dit aardkundige gebied liggen.

Binnen de gemeente ligt één gemeentelijk archeologisch monument op het land: Het Torp. Tevens kunnen enkele scheepswrakken en archeologische resten in de Noordzee en Waddenzee worden aangewezen als gemeentelijke monumenten: het wrak van Hollandia in de Noordzee (DH5-1A), het Marsdiep (DH5-2A), het Malzwin (DH5-3A), de Texelstroom (DH5-4A) en het Balgzand in de Waddenzee (DH5-5A). Dit besluit is echter nog niet genomen.

Zoals boven aangegeven gaat het om archeologische resten van internationale waarde. De schepen vertegenwoordigen internationale handel en handelsroutes, met een unieke conservering en informatiewaarde. Het advies is deze wrakken te beschermen door ze tot gemeentelijk monument te benoemen.

3.1.2. De nieuwe waarden- en verwachtingskaart

Binnen het Helderse archeologische erfgoed is een onderscheid te maken tussen gebieden waarvan bekend is dat zij archeologische waarden bevatten en waarvan de kwaliteit en het belang is vastgesteld. In Den Helder zijn gebieden aanwezig met een hoge archeologische waarde en gebieden met een archeologische waarde.

Er zijn echter ook gebieden waar archeologische sporen of vondsten verwacht kunnen worden. Over de kwaliteit van deze vindplaatsen kan nog geen uitspraak worden gedaan, die moeten blijken uit archeologisch onderzoek.

De verwachtingen30 zijn opgedeeld in:

• -

  zones met een hoge archeologische verwachting. Hier wordt de hoogste dichtheid aan archeologische vindplaatsen verwacht;

• -

  zones met een archeologische verwachting. Hier worden archeologische vindplaatsen verwacht, maar in een lagere dichtheid dan in de zones met een hoge archeologische verwachting;

Daarnaast zijn er gebieden die hetzij in voldoende mate archeologisch zijn onderzocht danwel dusdanig verstoord dat er geen archeologische sporen meer verwacht kunnen worden. Deze gebieden zijn ‘archeologie vrij ‘genoemd.

Opgemerkt dient te worden dat deze kaart niet een statische eenheid vormt. Elk archeologisch onderzoek zorgt voor nieuwe kennis. Bij het hanteren van de beleidskaart dienen ook nieuwe inzichten meegewogen te worden bij de vergunningverlening. Naarmate er door onderzoek meer gegevens over archeologische gebieden bekend worden, kunnen er locaties bijkomen of juist afvallen. Het is daarom raadzaam de resultaten van het archeologisch onderzoek in de gemeente bij te houden en de kaart na vijf jaar –of eerder als dat nodig is- te herzien.

Het gemeentebestuur geeft door middel van regimes aan welk niveau van archeologiebeleid in een bepaald gebied als 'redelijk' kan worden beschouwd. Dit beleid is juridisch verankerd in bestemmingsplannen en de Erfgoedverordening. De regimes bestaan uit een oppervlaktegrens met een diepte-eis. De regimes zijn gebaseerd op onderzoek naar de bekende archeologische waarden, de ontwikkelingsgeschiedenis van het gebied, de bodemopbouw en eventueel recente bodemverstoringen. Gezamenlijk leiden deze gegevens tot een verwachting met betrekking tot het aantreffen van archeologische sporen in de bodem. Deze verwachting is op basis van ervaring omgezet in regimes met de bijbehorende criteria. Indien een bouwplan kleiner is dan de voor het gebied aangegeven criteria, speelt archeologie geen formele rol bij het planproces. Een professioneel uitgevoerd onderzoek is hier dan niet nodig. Wel kan in goed overleg worden bekeken of vrijwilligers kunnen worden ingezet voor het doen van waarnemingen; hierbij is het uitgangspunt informatieborging zonder het bouwproces te vertragen (zie ook §3.6). De Rijksdienst heeft hier een brochure over opgesteld.31

De oppervlakte- en diepte-eisen zijn gebaseerd op onderzoekservaringen van met name gemeentearcheologen in Noord-Holland. De diepte wordt gemeten vanaf het maaiveld en niet ten opzichte van NAP. Dat wil zeggen dat de dieptebepaling als het ware mee glooit met de grondlijn. Nuancering van de diepte-eis naar deelgebieden is ondoenlijk en bovendien niet reëel. Het risico dat er op minder diepte archeologie wordt aangetroffen is ingecalculeerd.

De huidige Erfgoedwet vereist dat bij projecten van 100 m2 en groter, rekening moet worden gehouden met archeologie. In onze gemeente liggen vindplaatsen die van groot belang zijn zoals scheepswrakken of een kleine omvang hebben zoals bunkers. Zulke vindplaatsen zouden erg aangetast kunnen worden of ongezien vernietigd kunnen worden als de beoogde ontwikkeling kleiner is dan 100 m2. Daarom kiest de gemeente een ondergrens van 50 m2 voor dergelijke vindplaatsen.

De gemeente Den Helder legt de term ‘project’ uit als: ‘de oppervlakte van het bouwwerk of van de geroerde grond door werken waarvoor een omgevingsvergunning is vereist, want dat is werkbaar en helder.’ Zo wordt niet alleen bij bouwprojecten rekening gehouden met archeologie maar ook bij het baggeren van wateren, het aanplanten van bomen, het aanleggen van kabels en leidingen etcetera.

Er zijn ook gebieden in de gemeente waar de kans op archeologische resten in de bodem klein is, hier is een minder streng regime op zijn plaats. Gebieden waar geen archeologische resten (meer) worden verwacht, worden op de beleidskaart aangeduid als archeologievrij. Deze gebieden hebben op bestemmingsplankaarten geen dubbelbestemming Archeologie. Voor het overige gebied van het bestemmingsplan wordt de archeologische beleidskaart als onderlegger voor de plankaart gebruikt.

3.2. Actualisatie archeologische verwachtings- en waardezones

In hoofdstuk 2 zijn de onderzoeken en locaties gepresenteerd die een wijziging in de archeologische verwachting of waarde tot gevolg hebben gehad.

De archeologische onderzoeken hebben voor meer nauwkeurigheid binnen de beleidskaart gezorgd. Grenzen zijn aangepast, zodat nu één duidelijk beleid kan worden gevoerd. De wijzigingen kunnen hebben geleid tot een op- of juist een afwaardering van de archeologische waarde.

Een duidelijke toevoeging zijn de locaties van de Atlantikwall, hier geldt een opwaardering van de archeologische waarde en een bescherming van het archeologisch erfgoed met betrekking tot de archeologische resten én tot metaalvondsten (detectorverbod).

Een afwaardering van de vindplaats geldt bij de volgende locaties: ‘oostelijke van de Jan Verfailleweg’, dit gebied geldt nu als archeologievrij. Voor ‘West Julianadorp’ en de ‘Koegraspolder’ geldt dat deze kleine zones vervallen en dat ze opgaan in de grote gebieden ‘overige stedelijk gebied’ en ‘landelijk gebied’.

Het gebied Julianadorp Oost bevindt zich ter hoogte van de antitankgracht van de Atlantikwall. Resten van de antitankgracht zijn bij booronderzoek aangetroffen, hier is het archeologiecriterium van de Atlantikwall van kracht (DH4-8A4). Voor het overige deel van plangebied Julianadorp Oost geldt dat het archeologievrij is. Op de beleidsadvieskaart geldt echter het zwaardere criterium van de Atlantikwall. Bij toekomstige graafwerkzaamheden kan echter gericht op de Antitankgracht onderzoek worden gedaan; voor de andere perioden geldt de archeologievrije status.

3.2.1Hoge Archeologische Waarde

Van de terreinen met een Hoge Archeologische Waarde, tevens AMK-terreinen, is bekend dat archeologische resten aanwezig zijn, door informatie uit historische bronnen en/of omdat er eerder archeologisch onderzoek heeft plaatsgevonden op (een deel van) het terrein.

Als beleidsmaatregel geldt dat bodemingrepen in deze gebieden zijn toegestaan. Hiervoor gelden wel strikte regels en het staat de gemeente vrij om beschermingsmaatregelen te treffen die (verdere) aantasting van het archeologische terrein tegengaan.

Bodemingrepen kleiner dan 50 m2 en niet dieper dan 0,35 m –mv zijn vrijgesteld van onderzoek.

Toegestane maximale omvang bodemingreep: oppervlakte kleiner dan 50 m2; diepte maximaal 0,35 m – mv of zeebodem.

Uitzondering 1: Hoewel bij Het Torp tijdens de opgraving in 2016 is aangetoond dat de archeologische resten zich vanaf 1m –mv bevonden, geldt hier als maximale

toegestane omvang bodemingreep: oppervlakte kleiner dan 50 m2; diepte maximaal 0,35 m –mv. Dit is gebaseerd op de status van gemeentelijk monument en het feit dat in 2016 slechts een deel van de terp is opgegraven en voor het overige deel de archeologische resten zich dichter onder het maaiveld kunnen bevinden.

3.2.2Archeologische Waarde

Ook voor deze gebieden geldt dat bekend is dat hier archeologische waarden aanwezig zijn, aangetoond door historische bronnen of reeds uitgevoerde archeologische onderzoeken.

Er is een tweedeling in het beleid voor de gebieden met archeologische waarden. Voor de gebieden van het Militaire Erfgoed geldt een strenger beleid dan voor de andere gebieden. Voor gebieden met Militair Erfgoed geldt verder dat er geen metaaldetectie is toegestaan tenzij hiervoor door het college van B&W vergunning is verleend.

*Metaaldetectie uitsluitend toegestaan met vergunning

Toegestane maximale omvang bodemingreep Militair Erfgoed: oppervlakte kleiner dan 50 m2; diepte maximaal 0,35 m –mv.

Toegestane maximale omvang bodemingreep overige gebieden met archeologische waarden: oppervlakte kleiner dan 500 m2; diepte maximaal 0,5 m –mv.

Uitzondering 1: Westelijk deel DH3-8A: Toegestane maximale omvang bodemingreep: oppervlakte kleiner dan 500 m2; diepte maximaal 2,0 m –mv.

Uitzondering 2: Gemini-ziekenhuis: Toegestane maximale omvang bodemingreep: oppervlakte kleiner dan 50 m2; diepte maximaal 3,0 m –mv.

3.2.3Hoge Archeologische Verwachting

Gebieden met een hoge archeologische verwachting zijn gebaseerd op historische gegevens, maar de exacte locatie van de archeologische resten is niet bekend.

De beleidsregel voor deze gebieden is: ingrepen met een omvang kleiner dan 500 m2 zijn toegestaan, waarbij een maximale diepte van de bodemingreep geldt van 0,35 m –mv.

Toegestane maximale omvang bodemingreep: oppervlakte kleiner dan 500 m2; diepte maximaal 0,35 m

–mv.

Uitzondering 1: Zone om Het Torp: Toegestane maximale omvang bodemingreep: oppervlakte kleiner dan 50m2; diepte maximaal 0,35m –mv.

Uitzondering 2: terrein Nieuwe Haven: Toegestane maximale omvang bodemingreep: oppervlakte kleiner dan 200 m2; diepte maximaal 4 m –mv.

3.2.4.Archeologische Verwachting

Gebieden met een archeologische verwachting zijn gebaseerd op historische gegevens en archeologische vondsten. Het betreffen echter grote terreinen, waarbij de exacte locatie van de archeologische resten/vindplaatsen niet bekend is.

Toegestane maximale omvang bodemingreep stedelijk gebied: oppervlakte kleiner dan 500 m2; diepte maximaal 3 m –mv.

Toegestane maximale omvang bodemingreep landelijk gebied: oppervlakte kleiner dan 500 m2; diepte maximaal 4 m –mv.

Toegestane maximale omvang bodemingreep Waddenzee en Noordzee (DH5-6 t/m9): oppervlakte kleiner dan 1000 m2; diepte 0,35m onder de zeebodem.

3.2.5.Archeologie vrij

Enkele gebieden zijn op basis van archeologisch onderzoek vrijgegeven en daarmee ‘archeologie vrij’. Hier hoeft geen archeologisch onderzoek plaats te vinden bij bodemingrepen.

Toegestane maximale omvang bodemingreep: oppervlakte onbeperkt; diepte onbeperkt.

Voor de goede orde: ook in deze gebieden geldt de meldingsplicht bij archeologische toevalsvondsten conform artikel 5.10 van de Erfgoedwet.

3.2.6.Schematische samenvatting

Samenvattend zijn de volgende beleidscategorieën van kracht:

3.3. Uitgangspunten van het beleid

De algemene uitgangspunten voor het archeologische beleid van de gemeente Den Helder zijn:

• 1.

  De gemeente Den Helder streeft naar behoud in situ, oftewel op de plaats van aantreffen van archeologische resten. Dit sluit aan op het Europese, Rijks- en Provinciale archeologiebeleid.

• 2.

  De oppervlakte en diepte van de beoogde ingreep bepaalt of rekening moet worden gehouden met archeologie. Wie de vrijstellingsdrempel overschrijdt, dient archeologisch onderzoek te laten uitvoeren. Dit onderzoek geschiedt conform de stapsgewijze aanpak die is vastgelegd in de AMZ (Archeologische Monumentenzorg)-cyclus (zie bijlage 5), en de eisen en bepalingen die zowel de Erfgoedwet, als het archeologische beleid van rijk, provincie en de gemeente Den Helder hieraan stellen. Een onderdeel hiervan vormt de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie en de Leidraden volgens welke archeologisch onderzoek moet plaatsvinden.

• 3.

  Voor de bepaling van de vrijstellingsdrempel voor onderzoek, wordt de volgende definitie van maaiveld gehanteerd: “Het maaiveld is het grensvlak tussen de ondergrond en de lucht. Dit niveau varieert in diepte en kan in Nederland boven of onder N.A.P. liggen. Uitgangspunt voor de hoogte van het maaiveld is de bepaling ervan zoals opgenomen in het Actueel Hoogtebestand Nederland versie 3”.

• 4.

  Indien in één plangebied meerdere verwachtingswaarden voorkomen, dan geldt de hoogste waarde (en dus de kleinste ondergrens). Slechts als de hoogste waarde een zeer beperkt deel uitmaakt van het plangebied (< 10 %), kan de gemeente een afgewogen besluit nemen om de oppervlakteondergrens te hanteren die het grootste deel uitmaakt van het plangebied; dit is echter afhankelijk van het archeologische belang en zal per geval worden bekeken.

• 5.

  Indien geen onderzoek moet worden uitgevoerd omdat de voorgenomen ontwikkeling beneden de onderzoeksgrens gebleven wordt, blijft de dubbelbestemming Waarde-Archeologie (WR-A) van het bestemmingsplan onverminderd van kracht.

• 6.

  Indien op basis van de oppervlakte van de bodemverstorende ingrepen archeologisch vooronderzoek noodzakelijk is, vindt dit plaats in het gehele plangebied.

• 7.

  Ook ingrepen die binnen de vrijstellingsdiepte blijven, maar een geleidelijk negatief effect kunnen hebben op de archeologie in de bodem zijn onderzoeksplichtig. Te denken valt aan rietgroei na de aanleg van natuurvriendelijke oevers of verstuiving bij het verschralen van zandgronden.

• 8.

  Indien archeologisch onderzoek noodzakelijk is, wordt het type onderzoek bepaald door de gemeente. De gemeente is terughoudend met booronderzoek, omdat archeologische vindplaatsen en cultuurlagen daarmee zelden worden herkend.

• 9.

  Indien kan worden aangetoond dat de bodem tot onder het archeologische niveau is verstoord, kan de gemeente vrijstelling verlenen van de verplichting tot uitvoering van archeologisch vooronderzoek.

• 10.

  Nieuwe bestemmingsplannen moeten voorzien worden van archeologische regimes. In de planregels wordt voorgeschreven welke verplichtingen de vergunningaanvrager heeft op het gebied van de archeologische monumentenzorg. Hier dient tevens de definitie van ‘maaiveld‘ zoals hierboven is verwoord te worden opgenomen in de begrippenomschrijving.

• 11.

  De gemeente wil met onderhavig beleid tevens de mogelijkheid creëren om gemeentelijke archeologische monumenten en/of aandachtsgebieden aan te wijzen. De gemeente verankert de bescherming van de archeologische waarden via haar bestemmingsplannen en via de erfgoedverordening.

• 12.

  De gemeente vindt het informeren van het publiek over archeologiebeleid belangrijk, om het publiek te doordringen van de waarde van het archeologische erfgoed en zo draagvlak te creëren voor het archeologiebeleid.

• 13.

  De gemeente wil amateurarcheologen graag de mogelijkheid bieden deel te nemen aan archeologisch onderzoek. Eventueel kan dit als voorwaarde worden opgenomen in het vergunningstraject, bij voorbeeld in het Programma van Eisen voor een opgraving.

• 14.

  Metaaldetectie: In de Erfgoedwet is metaaldetectie binnen randvoorwaarden toegestaan. Gemeente Den Helder kiest ervoor om in ieder geval de gebieden met Militair Erfgoed hiervan uit te zonderen; hier mag geen metaaldetectie plaatsvinden tenzij hiervoor vergunning is verleend door het college van B&W.

3.4 Uitvoering van het archeologiebeleid

De gemeente heeft geen eigen archeoloog in dienst. De gemeente Den Helder waarborgt de kwaliteit van het eigen archeologische onderzoek door gecertificeerde bedrijven in te huren en te werken volgens de AMZ-cyclus. Bij vergunningsaanvragen dienen voorafgaand aan het archeologische onderzoek de ingediende Programma’s van Eisen (PvE’s) en Plannen van Aanpak door een senior-KNA-archeoloog te worden getoetst, conform de verplichtingen op basis van de vigerende Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie. Dit geldt ook voor de archeologische onderzoeksrapporten.

Ook (externe) bedrijven dienen archeologisch gecertificeerde bedrijven en personen in te schakelen voor de uitvoering van archeologisch onderzoek.

3.5 Archeologische toevalsvondsten

Iedereen die een vondst vindt waarvan hij of zij aanneemt dat het om een archeologische vondst gaat, dient dit volgens artikel 5.10 van de Erfgoedwet (digitaal) te melden bij de Rijksdienst voor het Cultureel

Erfgoed of bij het provinciaal depot van de Provincie Noord-Holland. Dit kan door middel van een vondstmeldingsformulier32 of door de vondst zelf te melden in ARCHIS. Die meldingen zijn belangrijk omdat ze wat kunnen zeggen over een eventueel aanwezige vindplaats in de bodem. Als ergens bijvoorbeeld een concentratie potscherven uit de Romeinse tijd wordt gevonden, is de kans aanzienlijk dat er in die tijd gewoond is en dat er meer overblijfselen van in de bodem liggen.

3.6 Rol van de amateur-archeologen binnen het Helderse archeologiebeleid

Sinds de nieuwe archeologiebepalingen in de Erfgoedwet is de rol van amateurarcheologen aanzienlijk veranderd. De belangrijkste rol is echter in stand gehouden en dat zijn de “extra ogen en oren” van de professionele archeologen. Zij hebben een waarschuwende functie bij toevalsvondsten, ze kunnen het archeologisch onderzoek ondersteunen of zelf onderzoek doen in een vrijgegeven gebied.

Er zijn wel enkele voorwaarden en verplichtingen verbonden:

• •

  De vereniging moet het behoud en beoefenen van archeologie als statutair doel hebben.

• •

  Er moet bij het afgeven van de omgevingsvergunning vastgesteld zijn dat er vanuit de overheid geen archeologisch onderzoek verplicht is.

• •

  De vereniging mag niet in opdracht van derden handelen.

• •

  Het onderzoeksterrein mag geen provinciaal of rijksarcheologisch monument zijn.

• •

  De eigenaar moet toestemming verlenen voor het onderzoek.

Den Helder heeft geen actieve archeologische vereniging. Historisch Helderse Vereniging houdt zich bezig met het onderzoeken en promoten van het Helderse verleden, maar doet niet actief (mee) aan veldwerk. Voor de gemeente is het van belang dat er goed contact is met amateur-archeologen. Deze zijn in de regio verenigd in de AWN, afdeling 9.

AWN afdeling 9 is opgericht in 2011. De AWN kan op vrijwillige basis en onder verantwoordelijkheid van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed worden ingezet voor het verrichten van waarnemingen, (metaaldetectie)-onderzoek en zelf onderzoek doen in vrijgegeven gebieden. Van alle activiteiten wordt een verslag geschreven. De Erfgoedinspectie houdt toezicht op de activiteiten van de verenigingen.

3.7 Metaaldetectie

Detectieverbod

Vanwege het toegenomen belang van het militaire erfgoed wordt een detectieverbod opgenomen voor alle militaire vindplaatsen behorende bij de Stelling van Den Helder en de Atlantikwall. Metaaldetectie kan kenniswinst opleveren, maar er kan ook kennis verdwijnen. Door een gecontroleerd detectiebeleid kunnen vondsten worden geregistreerd en blijft de kennis beschikbaar voor onderzoek. Alleen metaaldetectoramateurs met een vergunning mogen metaaldetectie uitvoeren, met een meldingsplicht.

In de Erfgoedwet is opgenomen dat als een metaaldetectoramateur een vondst uit de grond haalt, dit wordt gezien als een opgraving. In de Erfgoedwet is voor dit type opgraving een uitzondering geformuleerd omdat metaaldetector-amateurs doorgaans een waardevolle bijdrage leveren aan de ontwikkeling en borging van de archeologische kennis. Maar ook hiervoor zijn voorwaarden en beperkingen verbonden:

• •

  De diepte van de bodemverstoring die gepaard gaat met het detecteren en bergen van het object is maximaal 0,30 m –mv;

• •

  Metaaldetectie is niet toegestaan op een archeologisch gemeentelijk, provinciaal of rijksmonument, of een terrein waar een archeologische opgraving wordt verricht.

• •

  Vondsten die in bovenstaande geval met metaaldetectie gevonden worden moeten zo spoedig mogelijk bij de Minister gemeld worden (via de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). Bovendien is de gerechtigde tot de vondst verplicht om deze vondst circa zes maanden ter beschikking te houden voor wetenschappelijk onderzoek.

De gemeenteraad kan overigens besluiten om voor het eigen grondgebied, of een deel daarvan, deze uitzonderingspositie voor metaaldetectie-amateurs niet van toepassing te verklaren. Dat betekent dan dat er in die gevallen niet met een metaaldetector gegraven mag worden.

Het advies is dat binnen de gemeente Den Helder metaaldetectie uitsluitend toe is gestaan aan metaaldetector-amateurs met een vergunning verleend door het college van B&W.

Met dit beleidskader en beleidsadvieskaart, aangevuld met een nieuwe archeologische waarden- en verwachtingskaart, heeft gemeente Den Helder de nieuwe wet- en regelgeving vertaald naar handzaam en praktisch beleid. De keuzes zijn helder, de toepassing van het beleid inzichtelijk. Met dit beleidskaderis gemeente Den Helder toegerust voor de opgaven die de Omgevingswet aan de gemeente stelt.