Nota Archeologiebeleid Heemstede, Toekomst voor het verleden, mei 2010

I NLEIDING

Sporen van ons verleden zijn overal om ons heen te zien. Naast deze zichtbare overblijfselen uit ons verleden, bevinden zich in de bodem sporen uit lang vervlogen tijden. De bodem is als het ware een omvangrijk archief. Dit archeologische bodemarchief - ook wel het archeologisch erfgoed genoemd - is veel omvangrijker en gevarieerder dan onze geschreven bronnen én gaat ook nog eens veel verder terug in de tijd. Het vormt een belangrijke bron van kennis van het verleden. De archeologie is de wetenschap die zich bezighoudt met dit bodemarchief en het verleden bestudeert aan de hand van voorwerpen (bijvoorbeeld aardewerk) en andere overblijfselen (bijvoorbeeld resten van huizen, verdedigingswerken of grafvelden). De archeologie streeft er op deze wijze naar dat verleden te reconstrueren.

Aanleiding

Op 1 september 2007 is de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz) van kracht geworden. Hiermee is de verantwoordelijkheid voor het archeologisch erfgoed in belangrijke mate bij gemeenten neergelegd. Dit is nieuw. Voorheen was de zorg voor het archeologisch erfgoed vooral een rijksaangelegenheid.

De Wamz is de vertaling van de uitgangspunten van het Europees verdrag inzake de bescherming van het archeologische erfgoed (kortweg, het Verdrag van Malta). Het voornaamste uitgangspunt van het verdrag is het streven naar het behoud van archeologische waarden in de bodem (in situ). Niet overigens om alles voor altijd in de bodem te houden. Integendeel. De veronderstelling is dat komende generaties beter in staat zullen zijn om archeologische resten te onderzoeken. Een ander belangrijk uitgangspunt van het verdrag is dat de veroorzaker - de initiatiefnemer van bodemverstorende activiteiten - in beginsel de kosten van archeologisch onderzoek betaalt. Dit vanuit het idee dat een zekere financiële prikkel kan stimuleren dat wordt gezocht naar initiatieven zonder dat het archeologische bodemarchief wordt verstoord. En kan bijdragen aan bewustmaking van het historisch erfgoed.

De uitgangspunten kunnen volgens het verdrag het beste vorm krijgen door de archeologische belangen tijdig en volwaardig in het ruimtelijk planproces op te nemen. Bij ruimtelijke ontwikkelingen dienen het behoud en de integratie van archeologische waarden te worden afgewogen tegen andere belangen. Hiermee versterkt het verdrag de relatie tussen archeologie en ruimtelijke ordening. Anders gezegd, het verdrag streeft ernaar het belang van de archeologie een goede plaats te geven in de processen van planologie, ontwerpen, bouwen en aanleggen van werken. De gemeenten hebben in de Wamz een centrale rol gekregen: zij worden gezien als de overheidslaag die de uitgangspunten van het Verdrag van Malta het beste kan realiseren.

De wijze waarop de gemeente Heemstede invulling wil geven aan haar nieuwe taken op het gebied van archeologie treft u in deze nota aan.

Het is voor ons een uitdaging om het belang van archeologie op zodanige wijze uit te dragen dat het maatschappelijk draagvlak voor het behoud van sporen uit het verleden wordt vergroot. We kennen daarom in het archeologiebeleid een belangrijke rol toe aan publieksinformatie, - educatie en -participatie in de ruimste zin van het woord. Deze aspecten zien we als belangrijke voorwaarden voor het welslagen van het archeologiebeleid.

Gevolgde traject

In oktober 2009 hebben we de conceptnota “Archeologiebeleid Heemstede” voorgelegd aan de Commissie Samenleving om haar zienswijze te vernemen over de in de betreffende nota opgenomen beleidsvoornemens (B-stuk). De commissie heeft positief gereageerd op het gestelde in de nota.

Vervolgens is door ons een reactie op de conceptnota verzocht en ontvangen van de Historische Vereniging Heemstede Bennebroek. Deze reactie is betrokken bij de opstelling van de nu voorliggende nota. De conceptnota is tot slot - inclusief de reactie van de Historische Vereniging Heemstede Bennebroek - voorgelegd aan en besproken met het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland. Ook de reactie van het steunpunt is verwerkt in de nota die nu voorligt.

Evaluatie

Archeologiebeleid is voor de gemeente een nieuw beleidsterrein. Het beleid dat in deze nota wordt neergelegd en de uitvoering die daaruit voortvloeit zal op basis van de nieuwe kennis over de bodem, de archeologische ontwikkelingen en de ervaringen uit de praktijk dan ook regelmatig en adequaat geëvalueerd dienen te worden. Regelmatige actualisering zal de kwaliteit van het archeologiebeleid ten goede komen. We stellen voor hierbij uit te gaan van een eerste evaluatie en herijking na een periode van 2 jaar.

1 WETTELIJK EN BELEIDSMATIG KADER ARCHEOLOGIE

Bodemerstoring als gevolg van bouwactiviteiten, infrastructurele projecten, grondwaterpeilverlagingen en intensivering van de landbouw, heeft er vaak toe geleid dat archeologische waarden ongezien verloren zijn gegaan. Zo is in Nederland volgens schattingen in de laatste 70 jaar bijna de helft van het bodemarchief voorgoed verdwenen. Dat gedeelte van onze geschiedenis kan nooit meer worden teruggehaald. Ook in andere delen van Europa zijn grote delen van het bodemarchief ongezien en ongedocumenteerd weggeschept. Alleen al daarom is het van belang zorgvuldig om te gaan met het bodemarchief dat nog in meer of mindere mate intact is.

1.1 Verdrag van Malta

Dát belang vormt de kern van Europees verdrag inzake de bescherming van het archeologische erfgoed (kortweg, het verdrag van Malta) dat in 1992 door de lidstaten van de Raad van Europa werd afgesloten en in 1998 door het Nederlandse parlement werd goedgekeurd. Het Verdrag van Malta is de opvolger van een eerder Europees verdrag uit 1969 waarin vooral de bescherming van archeologische monumenten werd geregeld. Het Verdrag van Malta gaat er daarentegen vanuit dat het archeologische erfgoed al vóórdat het tot monument is verklaard bescherming nodig heeft én krijgt.

Het voornaamste uitgangspunt van het Verdrag van Malta is het streven naar het behoud van archeologische waarden in de bodem (in situ). Niet overigens om alles voor altijd in de bodem te houden: de veronderstelling is dat de komende generaties meer en betere technieken zullen hebben om archeologische resten te onderzoeken. En tevens een grotere kennis om wat zij vinden te kunnen verklaren. Een ander belangrijk uitgangspunt van het verdrag is dat de veroorzaker - de initiatiefnemer van bodemverstorende activiteiten - in beginsel de kosten van archeologisch onderzoek moet betalen.

Die uitgangspunten kunnen volgens het verdrag het beste gestalte krijgen door de archeologische belangen tijdig en volwaardig in het ruimtelijk planproces op te nemen. Hiermee versterkt het verdrag de relatie tussen archeologie en ruimtelijke ordening. Doel is het belang van de archeologie een goede plaats te geven in de processen van planologie, ontwerpen, bouwen en aanleggen van werken.

1.2 Wet op de archeologische monumentenzorg

De uitgangspunten van het Verdrag van Malta zijn vertaald in de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz) die op 1 september 2007 van kracht is geworden. Deze wet wijzigt met name de Monumentenwet 1988, die uitging van het uitsluitend beschermen van het bodemarchief als sprake was van een aanwijzing als rijksmonument. In vervolg op de Wamz zijn het Besluit op de archeologische monumentenzorg (Bamz) en de Regeling archeologische monumentenzorg (Ramz) van kracht geworden. De Bamz en Ramz zijn als het ware nadere uitwerkingen van de Wamz. In Bijlage 1 treft u de tekst van de Wamz aan.

Met de wet- en regelgeving wordt het streven naar behoud en bescherming van archeologische waarden geformaliseerd in het proces van ruimtelijke ordening. De nieuwe wet- en regelgeving brengt een aantal ingrijpende veranderingen met zich mee op bestuurlijk en beleidsmatig gebied en leidt tot een grotere eigen verantwoordelijkheid voor de initiatiefnemer van ruimtelijke plannen én tot een grotere taak voor gemeenten. De gemeenten hebben in de Wamz een centrale rol gekregen, omdat zij worden gezien als de overheidslaag die de uitgangspunten van het Verdrag van Malta het beste kunnen realiseren. De gemeentelijke sleutelrol wordt soms aangeduid als de “archeologische zorgplicht”.

* De Wamz wijzigt naast de Monumentenwet 1988 op enkele kleine onderdelen de volgende andere wetten: de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht, de Ontgrondingenwet en de Wet milieubeheer.

We zetten de belangrijkste uitgangspunten van de Wamz hieronder op een rij:

- Preventie: behoud in situ

Er wordt naar gestreefd archeologische waarden zoveel mogelijk ongestoord in de grond (in situ) te bewaren. Alleen als behoud in situ niet mogelijk is, mogen archeologische waarden worden opgegraven. Hierdoor blijft de archeologische informatie wel behouden, maar buiten haar oorspronkelijke context. De archeologische monumentenzorg dient tevens verankerd te worden in bestemmingsplannen.

- Versterking relatie archeologie en ruimtelijke ordening

De relatie tussen archeologie en ruimtelijke ordening wordt versterkt, zodat behoud, beheer en ontwikkeling van het bodemarchief onderdeel worden van het planologische besluitvormingsproces. Archeologie moet in een zo vroeg mogelijk stadium worden mee gewogen bij het maken van plannen op het gebied van ruimtelijke ordening. Sinds de invoering van de Wamz zijn gemeenten verplicht aan te geven hoe bij ruimtelijke ordeningstrajecten rekening wordt gehouden met het archeologische erfgoed.

De Wamz verplicht gemeenten overigens niet om bij de ruimtelijke planvorming in alle gevallen voorrang te geven aan archeologie. Het is enerzijds van belang om het bodemarchief als bron voor de toekomst beschikbaar te houden. Anderzijds behoeven ruimtelijke ontwikkelingen niet altijd te worden tegengehouden door de aanwezigheid van archeologisch erfgoed in de bodem. Bij ruimtelijke ontwikkelingen zal het behoud van archeologische waarden moeten worden afgewogen tegen andere (maatschappelijke en economische) belangen.

- Verantwoordelijkheid gemeenten

Er is sprake van een verregaande decentralisatie naar het gemeentelijke niveau van verantwoordelijkheden ten aanzien van archeologisch waardevolle terreinen. Dit wordt gekoppeld aan het bestaande instrumentarium. Gemeenten kunnen bijvoorbeeld aan de verlening van aanleg-, sloop- en bouwvergunningen archeologievoorwaarden verbinden, te starten met archeologisch vooronderzoek. Gemeenten geven aan voor welke gebieden dit geldt. Dit is gebaseerd op de mate waarin aantasting van de (waarschijnlijk) aanwezige archeologische waarden in een bepaald gebied van de gemeente is te verwachten. Op grond van de Wamz worden initiatiefnemers van projecten die kleiner zijn dan 100 m2 niet belast met archeologische onderzoeksplichten (artikel 41a Wamz). Gemeenten kunnen echter van deze vrijstelling afwijken, zowel in opwaartse als neerwaartse zin. Hierdoor is maatwerk mogelijk. Om deze afweging te kunnen maken is het uiteraard vereist dat gemeenten de aanwezige of te verwachten archeologische waarden in beeld brengen.

De beslissing over behoud of verwijdering van archeologische waarden moet door gemeenten worden genomen op basis van inhoudelijk archeologische redenen. Een gemeente kan andere (economische of maatschappelijke) belangen laten prevaleren boven het belang van de bescherming van archeologische waarden. Aan de motivering om andere belangen te laten prevaleren worden zwaardere eisen gesteld, naarmate het belang bij de bescherming van de betreffende archeologische waarden groter is.

- Invoering verstoorder-betaalt-principe

De kosten van noodzakelijke archeologische werkzaamheden - vanaf het archeologische vooronderzoek tot en met mogelijke opgravingen - komen voor rekening van de initiatiefnemer van de bodemroerende activiteit (particulier, projectontwikkelaar of overheid). Een uitzondering hierop vormen toevalsvondsten. Ook bij excessieve kosten kan de initiatiefnemer zich in bepaalde gevallen tot de gemeente wenden.

- Verbetering informatievoorziening

De informatievoorziening dient duidelijk te zijn: beslissingen over het bodemarchief moeten transparant zijn en open staan voor beroep en bezwaar; de resultaten van archeologisch onderzoek en eventuele andere relevante informatie moeten voor alle betrokkenen toegankelijk zijn. Gestreefd wordt naar de verzameling en verspreiding van wetenschappelijk onderzoek en bewustmaking van het publiek.

- Kwaliteitwseisen opgravingen

De vergunning om een opgraving te mogen doen is verruimd en is niet langer beperkt tot overheden en universiteiten. Ook gekwalificeerde bedrijven mogen deze werkzaamheden uitvoeren. Het rijk ziet toe op de kwaliteit van de uitvoering via de introductie van een kwaliteitssysteem, de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), waaraan alle binnen de archeologie werkzame instanties en bedrijven zich dienen te conformeren. Gemeenten zijn verplicht erop toe te zien dat het archeologische onderzoek wordt geleid door daartoe gekwalificeerde instanties en bedrijven.

Resumerend heeft de gemeente met de vaststelling van de Wamz een grote verantwoordelijkheid en rol gekregen met betrekking tot het archeologische erfgoed. Provincie en rijk hebben echter ook een verantwoordelijkheid en rol.

Fig. 1.1. Tijdens de aanleg van de Betuwelijn stuitten archeologen 1997 bij Hardinxveld-Giessendam op een 7500 jaar oud skelet van een vrouw. Het is het oudste skelet dat in Nederlandse bodem is aangetroffen.

1.4 Rol en verantwoordelijkheid provinciale overheid

Het archeologische beleid van de provincie Noord-Holland is vastgelegd in het cultuurconvenant tussen het rijk en de provincie Noord-Holland, de Provinciale Cultuurnota 2005-2008 en de Cultuurhistorische Regioprofielen. Met de vaststelling van de Wamz dient de provincie een actieve, stimulerende rol te gaan vervullen bij de integratie van de archeologie in ruimtelijke ordeningsprocessen.

De provincie Noord-Holland streeft er onder andere naar het archeologisch erfgoed beter herkenbaar en toegankelijk te maken én het toe te passen als inspiratiebron bij ruimtelijke ontwikkelingen. Een belangrijk instrument voor het beleid van de provincie Noord-Holland is de Cultuurhistorische Waardenkaart. Op deze waardenkaart is voor elk van de disciplines historische (steden)bouwkunde, historische geografie en archeologie een kaartlaag samengesteld. De op de archeologische kaartlaag aangegeven terreinen zijn voor de provincie van belang vanuit cultuurhistorisch oogpunt. De Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie heeft een hoger detailniveau dan de hierboven genoemde landelijke Indicatieve Kaart Archeologische Waarden.

De taken van de provincie Noord-Holland die van direct belang zijn voor het archeologisch beleid van gemeenten kunnen we als volgt samenvatten.

- Aanwijzen van attentiegebieden

De provincies krijgen de belangrijke mogelijkheid archeologisch gevoelige gebieden - attentiegebieden - binnen en buiten de bebouwde kom aan te wijzen. Dit is een vorm van bescherming van archeologische waarden die door de provincie toegepast kan worden, indien zij van mening is dat bij de vaststelling van geldende bestemmingsplannen onvoldoende rekening is gehouden met (verwachte) archeologische waarden

- Beheer provinciaal depot

Voor de gemeenten die geen eigen depot hebben - zoals Heemstede -, is de provincie de beheerder én eigenaar van de roerende archeologische vondsten die bij opgravingen (en vooronderzoek) aan het licht komen. Voor deze bodemvondsten heeft de provincie een speciaal depot in het Mercurius gebouw te Wormerveer ingericht. Het toegankelijk maken van de archeologische vondsten die in het depot liggen, is één van de belangrijkste doelstellingen van de provincie voor de komende tijd. Hierdoor kan de kennis over archeologie in de provincie worden verspreid.

- Ondersteuning van gemeenten

Het door de provincie georganiseerd Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland biedt gemeenten ondersteuning in het formuleren en uitvoeren van cultuurhistorisch beleid. Het is bedoeld als een soort vraagbaak voor monumentenzorg en archeologie. Ook biedt het steunpunt ondersteuning aan particulieren.

* De provincie Noord-Holland heeft aangegeven de komende jaren geen prioriteit te leggen bij het aanwijzen van attentiegebieden en de gemeenten de tijd te geven de nieuwe archeologische zorgplicht invulling te geven.

2. DE GESCHIEDENIS EN HET BODEMARCHIEF VAN HEEMSTEDE

Archeologische vindplaatsen, historische landschappen en monumentale gebouwen vertellen ons over ons verleden. Samen vormen ze onze cultuurhistorie. In het gebied dat wij nu kennen als Zuid-Kennemerland leven al duizenden jaren mensen. Aan de hand van de sporen die zij achter hebben gelaten in de bodem, kunnen archeologen vertellen hoe vroegere landschappen eruit zagen en hoe de mensen vroeger leefden. Vooral als er weinig of niets is opgeschreven, moet de bodem het verhaal vertellen; de oudste geschiedenis is te lezen in de grond.

Steentijd

De oudste sporen van bewoning in (de omgeving van) Heemstede zijn nauw verbonden met de landschappelijke ontwikkeling van het Hollandse kustgebied.

Na de laatste IJstijd, zo’n tienduizend jaar geleden, steeg de zeespiegel door het afsmelten van de ijskappen, waardoor Noord- en Zuid-Holland grotendeels deel uitmaakten van de Noordzee.

Toen de zeespiegelstijging circa zesduizend jaar geleden afnam, ontstonden er door de aanvoer van zand geleidelijk lange smalle zandbanken, evenwijdig aan de huidige kustlijn. Deze zandbanken worden ook wel strandwallen genoemd. Op deze strandwallen vond duinvorming plaats.

In de perioden waarin de opbouw van de strandwallen stagneerde, ontstond een lage strandvlakte tussen de strandwal en de zee. Als de zandaanvoer in een volgende periode weer toenam, ontstond weer een nieuwe strandwal. Zo breidde de kust zich in westwaartse richting uit en ontstond een landschap met afwisselend hoger en lager gelegen zandstroken. Tussen de strandwallen waren lager gelegen, nattere, strandvlakten gelegen: hier ontstond veenvorming. Veenriviertjes, zoals het Spaarne, zorgden voor de afwatering.

De strandwallen zijn in de regio gevormd tussen 5600 en 4600 jaar geleden. Een van de oudste strandwallen, ongeveer 5200 jaar geleden ontstaan, loopt van Heemstede naar Spaarnwoude en is in het zuiden op zijn breedst en wordt naar het noorden steeds smaller.

Op enkele plaatsen in de kuststreek zijn sporen aangetroffen die aantonen dat de strandwallen en de duinen al vrij snel na de vorming door de mens in gebruik zijn genomen. Het waren de eerste bewoonbare plaatsen in het Nederlandse kustgebied. De prehistorische bewoners van de strandwallen leefden hier overigens niet permanent: ze kwamen hier uitsluitend in het zomerseizoen. Ze leefden van het verzamelen van voedsel (begroeiing op de strandwallen zorgde voor appel, braam, hazelaar en meidoorn) en van de jacht, waarbij stenen werktuigen werden gebruikt. Door de ligging kon er tevens gevist worden.

Duidelijk is dat er in de Nieuwe Steentijd al mensen in deze regio leefden. De oudste archeologische vondst uit de omgeving (huidige grondgebied van Haarlem), een vuistbijl van bruin kwartsiet, stamt uit circa 3600 voor Christus (figuur 2.2).

Fig. 2.2. kwartsietbijl, ca 3600 v. Chr, Haarlem

Uit deze vroegste bewoningsperiode zijn uit Heemstede geen sporen bekend. Het feit dat er geen archeologische waarnemingen zijn gedaan - onder andere als gevolg van de beperkte hoeveelheid onderzoek tot nu toe - betekent uiteraard niet dat er geen archeologische waarden aanwezig, dan wel te verwachten zijn.

Hiervan getuigt de vondst van een pijlpunt uit het begin van de Bronstijd gevonden in een tuin van een huis aan de Glipperdreef (figuur 2.3).

Fig. 2.3. pijlpunt uit de Bronstijd gevonden in een tuin van een huis aan de Glipperdreef

Door de overgang op de landbouw ontstond er behoefte aan goede grond. Er werden hekken, hagen en greppels aangelegd om het landeigendom te accentueren en de rechten op het land controleerbaar te maken. In de Bronstijd ontstonden paden tussen de verschillende met elkaar in contact staande woonplaatsen. Hoogstwaarschijnlijk zijn in onze regio de strandwallen voor dit doel gebruikt.

Uit de Bronstijd en IJzertijd (800-13 voor Christus) zijn in de regio meer bewoningssporen aanwezig dan uit de Steentijd. Ook in Heemstede. Zo zijn op het terrein van Hageveld bij opgravingen in 2005 sporen uit de zowel de Brons- als IJzertijd aangetroffen (scherven). Daarnaast is er bijvoorbeeld in 1987 in het bos van Groenendaal achter de Algemene begraafplaats een zeldzame mantelspeld (spiraalfibula) uit de IJzertijd gevonden.

Romeinse tijd

De Romeinen hebben sinds 13 voor Christus (keizer Augustus) verscheidene pogingen ondernomen om het noorden van het huidige Nederland te veroveren. Dit is niet gelukt: na diverse nederlagen staakte keizer Claudius in 47 na Christus de pogingen om het gebied boven de Rijn te veroveren; de Rijn werd onderdeel van de formele grens (Limes) van het Romeinse rijk. Wel ontstonden er intensieve handelscontacten van de Romeinen met Noord-Nederland. Er zijn aanwijzingen dat er destijds in onze regio - met name de omgeving van Heemstede en Haarlem - sprake was van (boeren) nederzettingen. Tijdens een verkennend archeologisch onderzoek in het kader van nieuwbouwplannen op het landgoed Hagenduin werd een deels verstoorde cultuurlaag aangeboord met ijzerslakken, grote hoeveelheden houtskool en delen van een ovenwand. Deze vondsten duiden op ijzerproductie en vermoedelijk een nederzetting uit de late IJzertijd/Romeinse Tijd. Zeer bijzonder zijn de vondsten die in 1958 op Hageveld zijn gedaan. Deze vondsten bestaan, naast het gebruikelijke inheemse aardewerk, uit scherven van luxe geïmporteerde serviesgoed, het zogenaamde terra sigillata. De meest bijzondere vondst is een aardewerken inktpotje.

De Romeinen introduceerden in ons land aardewerk dat op de draaischijf was vervaardigd. Hoewel de inheemse bevolking hier te lande nog lange tijd handgevormd, inheems aardewerk bleef produceren, werd het op de draaischijf vervaardigde, Romeinse steeds populairder. Het verdrong het inheemse aardewerk op den duur volkomen.

Middeleeuwen

In de 3e en 4e eeuw na Christus lijkt er sprake van een breuk in de bewoningsgeschiedenis van onze regio. Dit als gevolg van politieke onrust (de Grote volksverhuizing) en klimatologische veranderingen in het gebied (vernatting).

Sporen uit de periode sinds de Romeinse tijd tot en met de Karolingische tijd (8e eeuw) zijn vooralsnog in Heemstede niet aangetroffen. Dit geldt overigens voor de hele regio. Uit historische bronnen kan wel worden afgeleid dat er rondom Haarlem sprake moet zijn geweest van bewoning. Over de omvang hiervan is echter niets bekend.

Bekend is wel dat er in de loop van de Vroege middeleeuwen (449-1050 na Christus) sprake is geweest van bewoning van het kustgebied van Zuid-Kennemerland. En dat de oostelijke rand van de strandwallen bewoond werd. Het bouwland uit die tijd, in dit gebied “geest” genoemd, was gelegen op de strandwallen. Er zijn uit deze periode echter geen archeologische sporen bekend.

Wel zijn er bewoningssporen uit de Late Middeleeuwen (1050 tot 1500 na Chr.) bekend. Heemstede maakte in de Late Middeleeuwen deel uit van het Haarlemmerambacht, dat was gelegen tussen de zee en het Haarlemmermeer. De grens werd verder gevormd door - het huidige - Zuid-Holland en Velsen. Haarlem was tot 1245 het hoofddorp van dit uitgestrekte gebied. In dat jaar werd door graaf Willem II van Holland aan Haarlem stadsrecht verleend. De overige nederzettingen van het gebied, waaronder Heemstede, werden in de jaren na de stadswording van Haarlem zefstandige ambachtsheerlijkheden (bestuurs- en rechtskringen). Deze verschillende heerlijkheden werden in de loop van de 13e eeuw door de graaf van Holland aan zijn leenmannen in leen uitgegegeven.

De heerlijkheid Heemstede wordt voor het eerst vermeld in een akte uit 1284. Omstreeks deze tijd is het door graaf Floris V in leen gegeven aan een lid van het adellijke geslacht Van Hoijlede (later Van Heemstede genaamd), een geslacht dat oorspronkelijk afkomstig was uit Vlaardingen. Deze leenheer vestigde zich rond 1290 in een voor hem gebouwd kasteel aan het Spaarne. Het terrein van het kasteel is nog altijd bekend als Het Oude Slot. Door archeologisch onderzoek van het Oude Slot zijn verschillende bouwfasen onderscheiden. Daarnaast zijn grote hoeveelheden gebruiksvoorwerpen gevonden. De fundamenten van het oorspronkelijke kasteel zijn ondergronds bewaard. Het Oude Slot heeft de rijksmonumentale status. Dit is mede gebaseerd op het grote archeologische belang van deze fundamenten.

Het oorspronkelijke grondgebied van de ambachtsheerlijkheid besloeg een veeel groter oppervlak dan het huidige Heemstede. Aan de Noordzijde strekte het zich uit tot ver in het huidige Haarlem. Bij de stadsuitbreiding van 1428 werd de zuidelijke grens van Haarlem verlegd tot aan de Haarlemmerhout. Hoewel de naam anders doet vermoeden, behoorde dit bos tot de heerlijkheid Heemstede. Tot 1653 liep de zuidelijke grens van Heemstede tot aan het huidige Hillegom: Bennebroek maakte dus oorspronkelijk deel uit van de heerlijkheid Heemstede.

In de middeleeuwen werd de noord-zuid verbinding gevormd door de nu nog bestaande Herenweg. Vermoedelijk was het van oorsprong een smal pad, dat pas in de 14e eeuw gebruikt werd voor doorgaand verkeer. Vrachtrijderij ontstond op deze weg uit de verplichting van de Heemstedenaren om de leden van het Hollands grafelijk huis (gevestigd te Haarlem) en hun vrachten te vervoeren. Aangezien daardoor continu wagens en paarden voor dat doel beschikbaar moesten zijn, ging men zich ook in het algemeen met particulier vervoer bezig houden. Hiernaast vormde onder andere het Manpad een doorgaande weg (naar het westen). Een al te weidse voorstelling moeten we ons overigens niet maken van van dit Manpad: het was oorspronkelijk een gewoon voetpad dat door het bos liep. Het Manpad is de plek waar volgens de overlevering Witte van Haemstede in 1304 de opdringende Vlamingen versloeg*.

Ook de wegen binnen de ambachtsheerlijkheid waren oorspronkelijk slechts gering in aantal: onder andere de Achterweg, de Voorweg en de Hoflaan. Dit geringe aantal wegen is de voornaamste reden van de eigenaardige structuur die Heemstede had: de verschillende buurtschappen, kernen, waren nauwelijks met elkaar verbonden. Naast kernen die bestonden uit agrarische gemeenschappen, ontstonden er geleidelijk verschillende buurtschappen in het noorden van Heemstede. Om de stedelijke accijnzen van Haarlem te ontlopen vestigden tal van neringdoenden zich juist buiten de Haarlemse stadsgrenzen. Het buurtschap "Heemstede" - rond het huidige Wilhelminaplein - werd beschouwd als de hoofdkern of het "dorp" van de heerlijkheid. Op het Wilhelminaplein verrees in 1345 een kerk.

Heemstede kende in de Late Middeleeuwen naast Het Oude Slot nog een kasteel: Berkenrode. De oudste bronnen maken in 1284 melding van de “camp” (akker) Berkenrode. De naam Berkenrode geeft aan dat er sprake was van een, door het rooien van bomen (berken) bebouwbaar gemaakt stuk land. Wat hiermee is gebeurd, is niet bekend. Pas in 1451 werd er melding gemaakt van het huis, dat bekend is van afbeeldingen en een kasteelachtig uiterlijk vertoont. Het bevond zich op de plek waar nu de grote vijver ligt en werd met een slotgracht omgeven. Tot 1797 zou hier in verschillende gedaantes het huis Berkenrode hebben gestaan. Tijdens opgravingen zijn er restanten van teruggevonden. Het landgoed Berkenrode heeft de rijksmonumententale status: de resten van het middeleeuwse kasteel zijn hierbij van groot archeologisch belang.

Bij een recente opgraving op het terrein van Hageveld is er nog meer bewoning vanuit de Late Middeleeuwen aangetoond. Een deel van het 15e eeuwse Bernardijnenklooster “Porta Coeli” is opgegraven. Diverse opmerkelijke vondsten zijn er bij deze opgraving aangetroffen, waaronder een grote hoeveelheid botresten en bijzonder versierd zilveren boekbeslag.

* Hiernaast is het Manpad volgens overlevering het strijdtoneel geweest van de veldslag die leidde tot de val van Haarlem tijdens de Tachtigjarige Oorlog (8 juli 1573). Bewijs van het daadwerkelijk plaatsvinden van deze veldslagen is overigens niet aanwezig.

Nieuwe Tijd

Vanaf de Middeleeuwen komen steeds meer secundaire bronnen beschikbaar waarmee het verleden gereconstrueerd kan worden: kronieken, registers, verslagen, prenten en kaartmateriaal. In de Nieuwe Tijd ontwikkelde Heemstede zich steeds verder. Er ontstonden op de strandwallen in de heerlijkheid Heemstede noordzuidlopende nederzettingen. Langs de wegen die langs de rand van de strandwallen lagen, zoals de Herenweg, verrezen hofsteden en herbergen.

De "Heren van Heemstede"

Heemstede ging vanaf de 14e eeuw door schulden van opeenvolgende Heemsteedse heren in verschillende handen over. In december 1620 werd de heerlijkheid Heemstede (inclusief het in vervallen toestand verkerende Oude Slot) aangekocht door de Amsterdamse koopman Adriaan Pauw, die rijk geworden was door de handel op Oost-Indië. Pauw liet het kasteel grondig herstellen en verfraaien, met als resultaat dat de middeleeuwse burcht werd omgebouwd tot een renaissancistisch bouwwerk, dat waardig was om vorstelijke personen te kunnen herbergen.

Tevens gaf hij opdracht voor de bouw van de huidige protestantse kerk aan het Wilhelminaplein, gebouwd op de fundamenten van het eerdere kerk van 1345. Deze kerk had de Tachtigjarige Oorlog niet overleefd. Pauw stichtte tevens een school, waardoor Heemstede de oudste basisschool - op de oorspronkelijke locatie - van Nederland heeft: de Voorwegschool. Na het overlijden van Pauw in 1653 werden Heemstede en Bennebroek gescheiden: zoon Gerard kreeg Heemstede en diens jongere broer Adriaan jr. werd ambachtsheer van Bennebroek.

Fig. 2.4. Heemstede rondom het Wilhelminaplein in 1627. Tekening van Balthazar Florisz

De ambachtsheerlijkheid (en het slot) bleven generaties in bezit van de familie Pauw, totdat Heemstede in 1793 werd verkocht aan Johanna Maria Dutry. Toen zij vrouwe van Heemstede was maakte de Franse Revolutie geleidelijk een eind aan de ambachtsheerlijkheden. In de volgende periode kwam er een gemeentebestuur met burgemeester. Na haar overlijden is het in verval geraakte slot in 1808 verkocht en gesloopt. Slechts enkele gebouwen, waaronder het koetshuis, het poortgebouw, de duivenpoort en de Vredesbrug bleven behouden.

Buitenplaatsen

Vanaf de 17de eeuw ontstonden er met name aan weerszijden van de Herenweg buitenplaatsen, zoals de Hartekamp, het huis te Manpad en Ipenrode. De eigenaren - veelal kooplui, bankiers en vermogende regenten uit Amsterdam en Haarlem - lieten de buitenplaatsen aanleggen om enkele maanden in het jaar in een natuurlijke omgeving te kunnen doorbrengen. Vele Heemstedenaren vonden, als tuinlieden, koetsiers, palfreniers of huisknechten, werk op deze buitenplaatsen.

Blekerijen

Een belangrijke bron van inkomsten, typerend voor de duinstreek, was het afgraven van zand. Voor de uitbreidingen van Amsterdam, Leiden en Haarlem werd zand afgevoerd uit Heemstede. Om het zand te vervoeren werden diverse vaarten aangelegd, zoals de Blekersvaart en de Heerenzandvaart. Deze vaarten zorgden er tevens voor dat Heemstede minder geïsoleerd kwam te liggen. De Haarlemmer Trekvaart (ook wel Leidse Vaart genoemd) is, in tegenstelling tot de genoemde zandvaarten, gegraven voor het vervoer per trekvaart.

De grootste bron van inkomsten vormden in de periode van en na de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) de blekerijen. Veel bewoners uit de Zuidelijke Nederlanden trokken naar het noorden en vestigden zich in grote getale rond Haarlem. Van oudsher geschoold in de bleektechniek, vormde de aanwezigheid van zuiver water (duinwater), wind en zon voor hen aanleiding tot het stichten van diverse lijnwaad-, garen- en kleerblekerijen. De blekersbedrijven werden gevestigd op de afgegraven zandgronden en maakten gebruik van de zandvaarten: zo werd Amsterdamse, Haarlemse en Leidse vuile was naar Heemstede vervoerd. Als gevolg van de snelle toename van de blekerijen (in 1628 waren er al 28) steeg het inwonertal van Heemstede enorm: in de periode tussen 1514 en 1632 had Heemstede 300 á 400 inwoners, in 1651 telde de heerlijkheid circa 1400 zielen. Er was in korte tijd een groei van de beroepsbevolking van circa 900 personen (voornamelijk vrouwen). In de omgeving van de blekerijen ontstonden nieuwe buurtschappen, zoals het buurtschap Crayenest aan de Gasthuiszandvaart (nu de Crayenestervaart).

Tussen 1900 en 1940 verstedelijkte het gebied al grotendeels. Na de Tweede Wereldoorlog zette deze verstedelijking zich voort.

Verwachting bodemarchief

Relatief gezien zijn er in Heemstede weinig archeologische sporen aangetroffen. Dit komt onder andere door de beperkte omvang van het archeologisch onderzoek tot nu toe (zie hiervoor Bijlage 2). Er blijven hierdoor nog vele vragen omtrent de bewoningsgeschiedenis van het gebied. Het feit dat er vooralsnog weinig archeologische waarnemingen zijn gedaan, betekent echter niet dat er geen archeologische waarden aanwezig, danwel te verwachten zijn. Integendeel. Binnen (het huidige) Heemstede is bewoning al circa 52 eeuwen mogelijk. De verwachting is gerechtvaardigd - mede vanwege de aanwezigheid van een strandwallenlandschap - dat sprake is van een rijk bodemarchief. Wij vinden dat het belang hiervan niet kan niet worden onderschat. Niet alleen is dit archeologisch erfgoed van wezenlijk belang voor vergroting van de kennis van de bewoningsgeschiedenis van Heemstede en de lokale ontwikkeling van de samenleving, ook zien we het belang van cultuurhistorie in het algemeen als inspiratiebron voor de ruimtelijke inrichting en als kwaliteitsimpuls voor de leefomgeving. Op deze wijze kan het archeologisch erfgoed bijdragen aan de versterking van onze cultuurhistorische identiteit.

3. ARCHEOLOGIE EN RUIMTELIJKE ORDENING IN HEEMSTEDE

Sinds de invoering van de Wamz zijn gemeenten verplicht aan te geven hoe bij ruimtelijke ordeningstrajecten rekening wordt gehouden met het archeologische erfgoed. Gemeenten kunnen hierbij een koppeling maken met het bestaande instrumentarium: zo kunnen zij aan de verlening van aanleg-, sloop- en bouwvergunningen archeologievoorwaarden verbinden, te starten met archeologisch vooronderzoek. Gemeenten dienen duidelijk aan te geven voor welke gebieden dit geldt. Dit gebaseerd op de mate waarin aantasting van de (waarschijnlijk) aanwezige archeologische waarden in een bepaald gebied van de gemeente is te verwachten.

3.1 Archeologische waardenkaart Heemstede

Verantwoord beheer van het eigen bodemarchief begint met het inzichtelijk maken waar en wanneer met het bodemarchief rekening dient te worden gehouden. En waar en wanneer dat niet hoeft. Een groot probleem in de archeologische monumentenzorg is echter dat de concrete kennis over archeologische resten in de bodem beperkt is. Dit geldt ook voor Heemstede.

Wel kan, gelet op de historie en de archeologische waarnemingen, worden aangegeven welke gebieden potentieel archeologisch waardevol zijn. Gemeenten kunnen dit aangeven op een zogenoemde “waardenkaart”. We hebben het provinciale Steunpunt cultureel erfgoed gevraagd een dergelijke waardenkaart op te stellen. Aan de hand hiervan kan worden bepaald - én uitgelegd - waarom er voor een bepaalde bodemkundige ingreep archeologisch onderzoek nodig is binnen het gemeentelijk grondgebied of waarom juist niet. Het moet voor alle betrokkenen inzichtelijk zijn in welke gebieden onderzoek noodzakelijk is en waarom op andere plaatsen niet. Alleen dan kan van meet af aan rekening gehouden worden met archeologische waarden en de eisen die worden gesteld aan de omgang daarmee.

Het provinciale Steunpunt cultureel erfgoed heeft het gehele bodemarchief van Heemstede geïnventariseerd op het gebied van archeologie. Hierbij is eerst een studie gedaan naar de landschappelijke ontstaans- en ontwikkelingsgeschiedenis van de gemeente. Op basis daarvan zijn binnen de gemeente voor wat betreft de verschillende tijdvakken de mogelijkheden verkend van bewoning en landgebruik. In hoofdstuk 2 hebben we u daar een beeld van gegeven. Daarnaast is historisch kaartmateriaal gebruikt en zijn archeologische onderzoeksresultaten van de afgelopen decennia geraadpleegd. En is gebruikgemaakt van de eerder genoemde Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) van het rijk en de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Noord-Holland. Met de door het Steunpunt cultureel erfgoed opgestelde waardenkaart zijn de waardenkaarten van het rijk en de provincie als het ware verder verfijnd.

Zoals in paragraaf 1.2 aangegeven worden projecten kleiner dan 100m2 op grond van de Wamz vrijgesteld van archeologisch onderzoek. De gemeenteraad kan hiervan zowel op- als neerwaarts afwijken. Het is voor de wetgever immers onmogelijk om voor iedere gemeente een passende maatgeving te verschaffen. Omdat in Heemstede de archeologische waarde van het grondgebied sterk uiteenloopt, is het volgens het Steunpunt cultureel erfgoed wenselijk deze oppervlaktebepaling te nuanceren. Gevolg is dat sommige gebieden op de aangeleverde waardenkaart een veel grotere vrijstelling krijgen van archeologisch onderzoek dan 100 m2en andere gebieden juist een strenger regime.

De waardenkaart die het Steunpunt cultureel erfgoed voor Heemstede heeft opgesteld, hanteert een indeling in zes verschillende zones of categorieën. Voor elk van deze categorieën is bepaald vanaf welke planomvang rekening gehouden moet worden met het (laten) uitvoeren van archeologisch onderzoek - het zogenaamde archeologieregime - te beginnen met een archeologisch vooronderzoek. Voor de gebieden met een zeer hoge archeologische verwachting wordt door het Steunpunt cultureel erfgoed een strenger regime voorgesteld dan 100m2 en voor de gebieden met een lage archeologische verwachting een ruimer regime.

In de praktijk houdt dit het volgende in. Alleen in die gevallen dat een grondroerende werkzaamheid het betreffende regime te boven gaat, dient archeologisch onderzoek plaats te vinden, te beginnen met een archeologisch vooronderzoek. In alle andere gevallen niet. Concreet betekent dit dat huis-tuin-en keukengevallen geen archeologisch onderzoek vereisen als de minimale oppervlakte én de minimale diepte niet worden overschreden.

Hiernaast is van belang dat de regimes op grond van de Wamz niet voor álle bodemverstorende activiteiten gelden. Ze gelden uitsluitend voor bodemverstorende activiteiten die plaats zullen vinden in het kader van plannen waarvoor het vereist is aan te vragen:

• a.

  een reguliere bouwvergunning;

• b.

  een aanlegvergunning;

• c.

  een vrijstelling (ontheffing) van het bestemmingsplan.

Dit betekent dat bij lichte bouwaanvragen volgens de Wamz nooit een archeologisch onderzoek verplicht gesteld kan worden. In de praktijk houdt dit in dat bij kleine bouwwerken, zoals een aan- of uitbouw of een klein bijgebouw, normaliter geen onderzoek nodig is.

De Wamz (in werking getreden per september 2007) gebruikt nog niet de terminologie van de nieuwe Wet ruimtelijke ordening (in werking getreden op 1 juli 2008). Onder de nieuwe Wet ruimtelijke ordening worden “vrijstellingen” aangeduid als “ontheffingen”. In het vervolg van deze nota zal de actuele term “ontheffing” worden gebruikt.

De door het Steunpunt cultureel erfgoed opgestelde Archeologische waardenkaart voor Heemstede is opgenomen in figuur 3.1 (pagina 20). Hierbij wordt een korte toelichting op de zes gehanteerde regimes gegeven. U treft bijbehorende, gedetailleerde informatie met betrekking tot de kaart aan in Bijlage 3 en Bijlage 4.

Fig. 3.1. Archeologische Waardenkaart Heemstede

Toelichting figuur 3.1

• 1

  Het regime “alle bodemroering” wordt, in afwijking op artikel 42a van de herziene Monumentenwet, voorgesteld, omdat in deze gebieden bijzondere archeologische waarden zijn aangetoond of in sterke mate zijn te verwachten.

• 2

  Het regime “plannen groter dan 70 m2 én dieper dan 40 cm” wordt, in afwijking op artikel 42a van de herziene Monumentenwet voorgesteld, omdat het in deze gebieden gaat om molens, buitenplaatsen of landgoederen op de strandwal en een galgenveld buiten de strandwal. Rondom buitenplaatsen is de grond over het algemeen onverstoord waardoor mogelijke archeologische waarden intact zijn gebleven. De landgoederen op de strandwal zijn ook van groot belang, omdat vroegere bewoning hier veelal plaatsvond. Ook deze gebieden zijn in de meeste gevallen onverstoord. Tevens zijn er in deze gebieden archeologische waarden aangetoond.

• 3

  Het regime “plannen groter dan 100 m2 én dieper dan 40 cm” wordt voorgesteld, omdat het hierbij gaat om dorpskernen op de strandwal. Deze gebieden zijn van belang, omdat bewoning in deze gebieden al in het verre verleden aanwezig was.

• 4

  Het regime “plannen groter dan 500 m2 én dieper dan 40 cm" wordt voorgesteld voor gebieden die op de strandwal liggen en onverstoord zijn, maar waarbij er geen archeologische waarden bekend zijn.

• 5

  Het regime “plannen groter dan 2.500 m2 én dieper dan 40 cm” wordt voorgesteld, voor gebieden die weliswaar op de strandwal liggen, maar in het recente verleden al verstoord zijn. Tevens zijn er geen archeologische waarden in deze gebieden bekend.

• 6

  Het regime “plannen groter dan 10.000 m2 én dieper dan 40 cm” wordt voorgesteld voor gebieden die recent verstoord zijn én niet op de strandwal liggen. Tevens zijn er geen archeologische waarden in deze gebieden bekend.

De archeologische verwachting neemt als het ware per categorie af. Per categorie wordt aangegeven bij welke minimale oppervlakte en diepte onder het maaiveld voorwaarden aan bouw-, aanleg-, of ontheffingen kunnen worden verbonden. Startend met een archeologisch vooronderzoek (zie verder paragraaf 3.4).

Voor wat betreft de gebruikte dieptemaat (dieper dan 40 cm onder het maaiveld) geeft het Steunpunt cultureel erfgoed Noord-Holland aan dat uit de praktijk is gebleken dat de grond daarboven al verstoord (geroerd) is en dus geen bescherming behoeft. Met betrekking tot de oppervlaktemaat van groter dan 70 m2 kan als toelichting worden opgemerkt dat hiermee aansluiting wordt bewerkstelligd bij de Erfbebouwingsregeling.

Resultaten van archeologisch veldonderzoek kunnen leiden tot nieuwe inzichten omtrent de aanwezigheid van archeologische waarden en de daarmee verbonden voorwaarden die aan bodemverstorende activiteiten worden gesteld. Bij de regelmatig terugkerende evaluatie van het archeologiebeleid zal de kaart, indien noodzakelijk, worden verfijnd.

De archeologische waardenkaart zal voor de ambtelijke organisatie worden vertaald in interne procesbeschrijvingen, zodat het beleid in de praktijk op efficiente wijze kan worden uitgevoerd.

3.1.1 Uitzonderingen

De Wamz heeft een afwijkende regeling in geval er sprake is van een aanvraag voor een sloopvergunning binnen het beschermd stads- of dorpsgezicht. in die gevallen dient altijd de verplichting te worden gesteld van archeologisch onderzoek; bij sloopaanvragen binnen het beschermd stads- of dorpsgezicht wordt altijd een archeologisch rapport gevraagd. We merken op dat Heemstede vooralsnog geen beschermde dorpsgezichten kent.

Voorzover archeologische waarden op grond van de Monumentenwet zijn aangewezen als (deel van een) rijksmonument, gelden alle voorwaarden en verplichtingen die aan rijksmonumenten worden gesteld. In dat geval is bij wijziging aan de zaak een Monumentenvergunning vereist.

Bij de grondroerende werkzaamheden waarbij noch een archeologisch onderzoek verplicht gesteld kan worden, noch sprake is van een archeologisch rijksmonument, is de gemeente bij grondroerende werkzaamheden afhankelijk van de meldingen van toevalsvondsten. Artikel 53 van de Wamz legt namelijk de vinder een meldingsplicht op.

3.2 Relatie waardenkaart - bestemmingsplan

De Monumentenwet stelt gemeenten verplicht om bij de vaststelling van de bestemming van een gebied of terrein rekening te houden met de in de grond aanwezige of te verwachten archeologische resten (artikel 38a). In de nieuwe Wet ruimtelijke ordening is het bestemmingsplan ge(her)positioneerd als het controle-instrument binnen de ruimtelijke ordening voor de gemeente: de opname van archeologie in bestemmingsplannen is als eis geformuleerd.

In het bestemmingsplan stelt de gemeente (conform artikel 39, 40 en 41 Wamz) voorwaarden aan het uitvoeren van bodemverstorende activiteiten voor die gebieden waarvan is vastgesteld dat ze (potentieel) archeologisch waardevol zijn. Hierdoor krijgt het archeologisch belang een volwaardige plaats in de ruimtelijke ordening.

Bij de actualisatie van de bestemmingsplannen zal er middels een dubbelbestemming “archeologisch waardevol gebied” rekening worden gehouden met mogelijke archeologische waarden. Hierbij is de Archeologische waardenkaart Heemstede het centrale beleidsinstrument.

In de komende periode zullen verschillende bestemmingsplannen worden geactualiseerd; de actualisering van het bestemmingsplan Noord-West heeft recent plaatsgevonden. Hierin is, vooruitlopend op de voorliggende nota, reeds uitgegaan van het betreffende archeologieregime, zoals opgenomen in de Archeologische waardenkaart Heemstede.

Er zijn wettelijk gezien overigens geen termijnen waarbinnen bestemmingsplannen verplicht “archeologie-vriendelijk” of “Malta-proof” moeten worden gemaakt. Zolang bestemmingsplannen echter niet zijn geactualiseerd zouden bodemverstorende activiteiten kunnen plaatsvinden zonder dat met het archeologisch belang rekening wordt gehouden. Dit is een ongewenste situatie, die met de vaststelling van een Erfgoedverordening kan worden opgelost.

3.3 Erfgoedverordening Heemstede

Zolang niet alle bestemmingsplannen zijn geactualiseerd, biedt een zogenoemde erfgoedverordening de nodige bescherming aan archeologische waarden (artikel 38 van de Wamz). De Vereniging Nederlandse Gemeenten adviseert - evenals het Steunpunt cultureel erfgoed Noord-Holland - gemeenten in het geval van verouderde bestemmingsplannen een Erfgoedverordening vast te stellen.

Wanneer archeologische waarden binnen het gemeentelijk grondgebied beschermd zijn via planologische voorschriften in het bestemmingsplan of op grond van een Erfgoedverordening kan de gemeente in de hoedanigheid van bevoegd gezag voorwaarden verbinden aan de verlening van een vergunning voor bodemroerende ingrepen (zie verder paragraaf 3.4).

Tevens zullen er in de Erfgoedverordening voorwaarden worden opgenomen met betrekking tot de compensatie bij excessieve kosten en kosten van toevalsvondsten. Hierop gaan we in het volgende hoofdstuk nader in. Een voorstel voor de vaststelling van de Erfgoedverordening Heemstede (onder intrekking van de Monumentenverordening Heemstede) wordt u separaat voorgelegd.

3.4 Vergunningen en ontheffingen: procedure archeologisch onderzoek

De aanvrager van een reguliere bouwvergunning, aanlegvergunning of ontheffing dient, indien dit op basis van de Archeologische waardenkaart Heemstede noodzakelijk wordt geacht, een archeologisch bureauonderzoek te laten uitvoeren. Het doel is primair het vaststellen van de behoudenswaardigheid van archeologische resten. Indien de gemeente verantwoordelijk is voor een bepaalde vergunningverlening wordt voortaan nagegaan of er archeologische waarden in het geding zijn.

3.4.1 Bureauonderzoek

De cyclus van archeologische monumentenzorg begint met een inventarisatie van wat er van een gebied bekend is. Hierbij wordt informatie verzameld over al bekende vindplaatsen, historische structuren, geologie, bodemgesteldheid, historisch grondgebruik en archeologie ter plaatse. Ook wordt gekeken naar het huidige grondgebruik en of er al verstoringen van het gebied hebben plaatsgevonden.

Dit bureauonderzoek dient, afhankelijk van de resultaten, aangevuld te te worden met nader onderzoek. Indien er geen archeologische waarden in de grond aanwezig blijken te zijn, zijn er vanuit archeologisch oogpunt geen bezwaren tegen vergunningverleningen of ontheffingen van het bestemmingsplan.

Indien de rapportage(s) niet voldoet (voldoen) aan de inhoudelijke voorschriften die hiervoor gelden, kan de gemeente, conform de standaardprocedure bij de ontvankelijkheidstoets, binnen 4 weken om aanvullende gegevens vragen. De aanvrager heeft vervolgens maximaal 4 weken de tijd om de aanvullende gegevens aan te leveren. Doet de aanvrager dit niet of is de aanvulling onvoldoende, dan kan de gemeente besluiten de aanvraag verder buiten behandeling te laten. Via het Bamz vindt hiervoor een wijziging plaats van het Besluit Indieningsvereisten aanvraag bouwvergunning.

3.4.2 Invetariserend veldonderzoek

Om op een verantwoorde manier rekening te kunnen houden met de archeologische waarden, is het belangrijk om terreinen met een archeologische verwachting nader te onderzoeken. Dit gebeurt door een veldkartering en slootkantinspectie, waarbij het oppervlak van een toekomstige bouwlocatie wordt belopen om archeologische sporen te traceren en de eventuele zichtbaarheid ervan vast te stellen. Door middel van grondboringen wordt geprobeerd om vindplaatsen die onder een afzettingslaag schuilgaan op te sporen. Ook zal het in sommige gevallen noodzakelijk zijn om proefsleuven te graven, om te weten te komen of er archeologische waarden in de bodem aanwezig zijn.

Het veldonderzoek mondt uit in een schriftelijke rapportage. Het rapport besluit met een zogenoemd selectieadvies over het vervolgtraject. Op basis van dit selectieadvies neemt het college een selectiebesluit, na het raadplegen van een onafhankelijke senior archeologische adviseur. Hierbij wordt besloten of er aan de vergunningverlening of ontheffing voorwaarden worden verbonden ter bescherming van de archeologische waarden. En zo ja, welke. Met andere woorden, in het selectiebesluit wordt aangegeven welke gevolgen de bevindingen hebben voor de verdere uitwerking van het betreffende plan of besluit.

3.4.3 Archeologish vervolgonderzoek

Bij deze besluitvorming is het behoud van archeologische waarden in situ (in de bodem) het uitgangspunt. We stellen hierbij voor geen onderscheid te maken in de perioden waaruit de archeologische waarden dateren. Anders gezegd, álle historische perioden worden vooralsnog van belang geacht.

Behoud in situ kan worden gerealiseerd door een archeologisch waardevolle vindplaats buiten ruimtelijke ontwikkelingen te houden of - plantechnisch of civieltechnisch - in te passen in de inrichting van het plangebied. Plantechnische inpassing van archeologie houdt in dat het plan zodanig wordt geherstructureerd dat op de locatie van de archeologische waarden geen bodemverstorende activiteiten zullen plaatsvinden. Bij civieltechnische inpassing worden bouwingrepen ter plaatse van de archeologische waarden zodanig uitgevoerd dat aantasting wordt voorkomen of geminimaliseerd. Dit kan worden bereikt door diverse technische maatregelen (bijvoorbeeld door voorwaarden te stellen bij het plaatsen van paalfunderingen). Het ophogen van een plangebied is ook een mogelijkheid om archeologische waarden te beschermen tegen bodemverstorende activiteiten.

Niet in alle gevallen hoeft het college echter te kiezen voor behoud in situ. Wanneer andere (maatschappelijk of economische) belangen zwaarder wegen - dit ter beoordeling van het college - zal aan de vergunningverlening of ontheffing de voorwaarde worden verbonden dat de aanvrager over dient te gaan tot archeologisch vervolgonderzoek in de vorm van een opgraving. Oftewel er wordt besloten tot behoud ex situ.

Voorafgaand aan de archeologisch vervolgonderzoek - de opgraving - wordt een programma van eisen opgesteld, waarin het uitgevoerde onderzoek wordt samengevat, de verwachtingen worden gegeven wat voor soort archeologische sporen en vondsten aanwezig kunnen zijn en welke bijdrage het onderzoek kan leveren aan het beantwoorden van de onderzoeksvragen naar de bewoningsgeschiedenis. Ook worden de eisen opgeschreven, die aan de uitvoering van het veldwerk en de rapportage worden gesteld. Een nauwe werkafstemming over het inpassen van het onderzoek, voorafgaand of tijdens het bouwproces, is daarbij een voorwaarde om vertragingen te voorkomen.

Ter toelichting wordt u gewezen op schema 3.2. Hierin is het proces aangegeven dat doorlopen dient te worden, indien een vergunningaanvraag uiteindelijk leidt tot een opgraving. Tevens geeft het schema aan hoe de rolverdeling in het proces is. Iedere stap eindigt met de afweging of er voldoende informatie beschikbaar is om een verantwoorde beslissing over eventuele vervolgacties te kunnen nemen. Voor de volledigheid wordt nog opgemerkt dat, als er geen archeologische waarden in de grond blijken te zitten of worden verwacht, het proces stopt na stap 4 of 7.

Er vindt op deze wijze een trechtering plaats van betrekkelijk eenvoudige onderzoeksmethoden in de beginfase, naar meer complexe en kostbare werkzaamheden. Op deze wijze wordt in de ruimtelijke ordening het archeologisch belang meegewogen via een proportionele inzet van middelen. Het spreekt voor zich dat we hierbij grote waarde hechten aan de utwerking van het archeologisch onderzoek: het draagt immers bij aan de kennisvergroting van het Heemsteedse bodemarchief.

Tevens merken we op dat - zoals uit schema 3.2 duidelijk naar voren komt - het college zich in dit besluitvormingstraject dient te laten adviseren en ondersteunen door een seniorarcheoloog.

3.5 Toevalsvondsten

Hoewel bepaalde kenmerken in het aardoppervlak en/of een goed vooronderzoek de aanwezigheid van archeologische waarden kunnen aangeven, is dat pas zeker na een concrete vondst. Indien na het vooronderzoek geen archeologische sporen aanwezig blijken te zijn, blijft het mogelijk dat tijdens de bouw bij toeval verrassende vondsten worden gedaan.

Bij een toevalsvondst geldt er een meldingsplicht (artikel 53 van de Wamz). Bij iedere aanleg- en bouwvergunning kan worden gewezen op deze wettelijke meldingsplicht. Indien een vondst van nationale betekenis wordt gedaan, kunnen de werkzaamheden op last van de minister worden stilgelegd ten behoeve van archeologisch onderzoek.

Fig. 5.1. Het Romeinse schip dat in 2003 bij graafwerkzaamheden op de Nieuwe Markt in Woerden bij toeval werd ontdekt.

3.2 Schema besluitvormingstraject aanvraag vergunning - opgraving

Gemeente	Initiatiefnemer	Archeologisch senior-adviseur	Archeologisch bedrijf
	Gemeente, particulier, projectontwikkelaar	(gecertificeerd)	(gecertificeerd)
	1. Vraagt vergunning aan in verband met planrealisatie
2. Stelt op basis van de archeologische beleidskaart de initiatiefnemer de eis tot archeologisch bureauonderzoek (archeologisch vooronderzoek)
	3. Geeft opdracht tot bureauonderzoek
			4. Verricht bureauonderzoek, leidend tot archeologisch advies
5. Stelt aan initiatiefnemer de eis tot inventariserend veldonderzoek (archeologisch vooronderzoek)
	6. Geeft opdracht voor uitvoering inventariserend veldonderzoek
			7. Voert inventariserend velonderzoek uit en verzorgt de rapportage (vooronderzoek)
		8. Analyseert en interpreteert resultaten van het inventariserend veldonderzoek in de vorm van een selectieadvies
9. Neemt selectiebesluit op basis van selectieadvies
10. Geeft opdracht tot opstellen van het programma van eisen voor definitieve opgraving
		11. Stelt het programma van eisen op voor definitieve opgraving
12. Keurt programma van eisen goed
13. Geeft opdracht tot directievoering van de definitieve opgraving
	14.Geeft opdracht tot uitvoering van de definitieve opgraving
		15. Realiseert directievoering tijdens de definitieve opgraving	15a. Voert de definitieve opgraving uit en verzorgt de rapportage
		16. Adviseert de bevoegde overheid over de rapportage
17. Keurt de rapportage goed

4. ARCHEOLOGIE EN FINANCIEN

4.1 Algemene uitvoeringskosten gemeente

De kosten die met archeologie gemoeid zijn, worden grotendeels binnen de betreffende projectbegroting van de initiatiefnemer van de bodemverstorende activiteit opgenomen. Dit vanuit de gedachte dat de “verstoorder betaalt”. Ook voor de gemeente is echter sprake van het maken van kosten. De kosten die voor rekening van de gemeente komen betreffen de archeologische advisering, het schrijven of toetsen van een Programma van Eisen, het toetsen van archeologische rapportages, en het toezicht tijdens de uitvoering van opgravingen. Hiervoor dient een seniorarcheoloog te worden ingeschakeld. Gemeenten die geen archeoloog in dienst hebben, zoals Heemstede, kunnen deze inhuren bij de Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland. Hierbij zijn twee opties mogelijk:

• a.

  het sluiten van een detacheringsovereenkomst voor een vast aantal uren per week of per maand;

• b.

  het vooraf kopen van een strippenkaart van 20, 40, 60 uur of meer. De strippenkaart heeft een onbeperkte geldigheidsduur.

De Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland heeft aangegeven dat het in de verwachting ligt dat voor de gemeente Heemstede de jaarlijkse inzet van een seniorarcheoloog maximaal 40 uur zal omvatten. Een strippenkaart van 40 uur kost € 3.400.

Voor de algemene uitvoeringskosten van gemeenten, wordt door het rijk een tegemoetkoming (bestuurslastenvergoeding) verstrekt. Heemstede ontvangt hiervoor op jaarbasis een bedrag van € 10.000. De jaarlijkse dekking van de inzet van de seniorarcheoloog kan hieruit worden bekostigd.

De rest van het jaarlijkse bestuurslastenbudget (€ 6.600) kan worden ingezet voor archeologische activiteiten, gericht op informatievoorziening. Bijvoorbeeld het ontwikkelen van educatieve mogelijkheden, tentoonstellingen of open dagen bij opgravingen. We zullen hier in hoofdstuk 5 nader op ingaan.

Ook de organisatie zal worden geconfronteerd met extra werkzaamheden, voornamelijk op het gebied van beleid en advies, toetsing, regie, communicatie en educatie. We gaan er vanuit dat deze taken binnen het bestaande takenpakket van de verschillende afdelingen kunnen worden uitgevoerd. Bij de regelmatig uit te voeren evaluatie zal ook deze inzet worden bezien.

4.2 Projectkosten: veroorzaker-betaalt-principe

Een belangrijk uitgangspunt van de Wamz is de introductie van het veroorzakerprincipe. Initiatiefnemers van bodemverstorende activiteiten zijn in beginsel verplicht de kosten van het benodigde archeologische onderzoek voor hun rekening te nemen. Dit vanuit het idee dat een zekere financiële prikkel kan stimuleren dat wordt gezocht naar initiatieven, zonder het archeologische bodemarchief te verstoren. En kan bijdragen aan bewustmaking van het historisch erfgoed.

Indien een archeologisch onderzoek als voorwaarde wordt gesteld bij de verlening van een reguliere bouwvergunnning, een aanlegvergunning of een ontheffing, zijn de uitvoering en de kosten de verantwoordelijkheid van de initiatiefnemer. De kosten dienen ten laste van het project te worden gebracht. De gemeente Heemstede valt overigens als (mede)initiatiefnemer van bodemverstorende projecten ook onder dit principe.

Omdat er sprake is van een nieuwe situatie, is het niet mogelijk om op dit moment een uitspraak te doen over de exacte financiële consequenties voor initiatiefnemers. De kosten van archeologisch onderzoek zijn sterk afhankelijk van de grootte van het plangebied, de aard van de bodemverstorende activiteiten en de aard en hoeveelheid van de aangetroffen archeologische waarden. Om een indruk te geven van de prijzen van het archeologische vooronderzoek: een archeologisch bureauonderzoek kost gemiddeld circa € 500 à € 1.000, een inventariserend veldonderzoek door middel van boringen € 2.000 à € 4.000.

4.3 Excessieve kosten

Allereerst zijn de kosten voor de veroorzaker. Het kan echter voorkomen dat de kosten van archeologisch onderzoek zeer hoog zijn ten opzichte van de totale investeringslasten. Uit de toelichting op de Wamz en Bamz blijkt dat vooral gedacht moet worden aan kosten in verband met opgravingen.

De Wamz spreekt in dit geval van schade die een aanvrager lijdt en die redelijkerwijs niet of niet geheel te zijner laste behoort te blijven. Bij dergelijke schade (excessieve kosten) kan de initiatiefnemer op grond van de Wamz de gemeente verzoeken een naar billijkheid te bepalen schadevergoeding toe te kennen. Deze billijkheid is afhankelijk van een aantal aspecten:

• ·

  de kenbaarheid van het risico

• ·

  de voorzienbaarheid van het risico

• ·

  de vermijdbaarheid van het risico

• ·

  de redelijke verhouding van het archeologisch belang ten opzichte van de kosten

• ·

  de redelijke verhouding tot het economisch voordeel dat met de bodemverstorende activiteiten wordt verkregen

• ·

  de redelijke verhouding tot de draagkracht van de veroorzaker.

Via de Archeologische Waarderingskaart Heemstede, in de toekomst gekoppeld aan nieuwe bestemmingsplannen, zijn de gebieden met een (hoge) archeologische verwachting bekend. Indien door een initiatiefnemer wordt besloten om in gebieden met een hoge archeologische verwachting ontwikkelingen te laten plaatsvinden, leidt vroegtijdig archeologisch vooronderzoek tot voorzienbaarheid ten aanzien van de aanwezige waarden. Dit kan bij de initiatiefnemer leiden tot een afweging om het risico te vermijden, bijvoorbeeld door planaanpassing of door af te zien van een ontwikkeling op de betreffende locatie. De redelijke verhoudingen zoals genoemd bij de laatste 3 aandachtsstreepjes zijn lastiger te concretiseren. De wetgever laat de beoordeling over aan het bestuursorgaan.

Billijkheidsgrens

In hoeverre kosten al dan niet ten laste komen van de aanvrager (initiatiefnemer) is afhankelijk van de omstandigheden van het geval. Een regeling voor de vergoeding van de excessieve archeologische onderzoekskosten geeft de wetgever niet, die moeten gemeenten zelf ontwikkelen. Wij stellen voor in deze op te stellen regeling, naast de hierboven genoemde billijkheidsaspecten, het volgende op te nemen:

• a.

  Een particulier (natuurlijk persoon) in verband met een archeologisch (voor)onderzoek ten behoeve van een (op te richten) bebouwing, die gebruikt wordt of zal worden als zijn hoofdwoonverblijf dient in ieder geval de kosten van dit onderzoek voor zijn rekening te nemen, voorzover deze minimaal 10% van de totale projectkosten* bedragen.

  Ter toelichting het volgende voorbeeld. Indien een bebouwingsproject in totaal € 100.000 kost, wordt er vanuit gegaan dat de kosten van het archeologische (voor)onderzoek tot € 10.000 in ieder geval voor rekening van de particuliere initiatiefnemer komen. Indien de kosten van het betreffende onderzoek € 15.000 bedragen, kan de initiatiefnemer voor het bedrag van € 5.000 een verzoek tot een tegemoetkoming in de kosten indienen.

• b.

  De initiatiefnemer, zijnde een natuurlijke persoon die niet aan de bovengenoemde voorwaarden voldoet of een rechtspersoon, dient de kosten voor archeologisch (voor)onderzoek geheel te dragen, tenzij er zeer bijzondere omstandigheden zijn, dit ter beoordeling van het college van burgemeester en wethouders.

Ad a

Een percentage van 10% wordt redelijk geacht. Bij het aanvragen van een reguliere bouwvergunning, een aanlegvergunning, of een ontheffing van het bestemmingsplan, kunnen initiatiefnemers van bodemverstorende activiteiten zich immers via de Archeologische waardenkaart Heemstede op de hoogte stellen van de archeologische verwachting van het plangebied. Zij kunnen hier vervolgens rekening mee houden bij hun plannen en maatregelen treffen om behoud van de verwachte archeologische waarden te bewerkstelligen en kosten van mogelijk archeologisch onderzoek te beperken.

Voor kosten boven de billijkheidsgrens van 10% van de bruto projectkosten, in het kader van projecten van particulieren genoemd onder sub a, zullen de (toetsing)voorwaarden worden vastgelegd in de op te stellen Erfgoedverordening Heemstede (paragraaf 3.3). Daardoor ontstaat een transparante en toetsbare systematiek. Naast de voorwaarden genoemd onder sub a, bestaan de toetsingsvoorwaarden uit de zes, reeds genoemde, "billijkheidsaspecten". Voor de volledigheid merken we nog op dat we met het bovenstaande aansluiten bij de systematiek met betrekking tot de compensatie van excessieve kosten van de gemeente Haarlem. We zullen in de Erfgoedverordening Heemstede tevens nadere criteria formuleren met betrekking tot de maximale tegemoetkoming die per geval aan compensatie kan worden verstrekt.

Over de hoogte van de totale kosten van het toekennen van vergoeding van excessieve kosten voor archeologisch onderzoek kan, gezien het feit dat er op dit moment nog geen ervaring is, geen uitspraak worden gedaan. Gezien het vermoedelijk incidenteel karakter ligt het niet in de rede hiervoor op dit moment een voorstel voor een structureel budget voor te doen. Wel stellen we de volgende incidentele inzet voor.

Bruto projectkosten: de directe projectactiviteiten (waaronder arbeidsuren, materiaal, onderaannemers, algemene bouwplaatskosten (maximaal 8%), algemene bedrijfskosten (maximaal 5%), onvoorzien (maximaal 5%) en stelposten) en indirecte projectactiviteiten (waaronder directiekosten zoals werktekeningen, toezicht, adviseurs (totaal maximaal 9%)).

Voor wat betreft het eerder genoemde (paragraaf 4.1) bestuurslastenbudget dat structureel door het rijk wordt verstrekt, zijn de jaarlijkse overschotten van voorgaande jaren ad € 28.600 gereserveerd. We stellen voor dit gereserveerde budget in te zetten ten behoeve van mogelijke aanvragen in het kader van excessieve kosten.

Gemeente als initiatiefnemer

Excessieve kosten voor archeologisch onderzoek ten gevolge van bodemverstorende projecten, waarbij de gemeente initiatiefnemer is, komen ten laste van de betreffende projectbegroting.

4.4 Kosten van toevalsvondsten

Ook kan er sprake zijn van toevalsvondsten. Onder toevalsvondsten wordt verstaan: archeologische resten (objecten en sporen) die “anders dan bij het doen van opgravingen” worden aangetroffen, maar waarvan de vinder “weet, dan wel redelijkerwijs moet vermoeden” dat het van oudheidkundige waarde is. Als de vinder niet tot doel had archeologische vondsten op te sporen dan spreekt men van een toevalsvondst.

Omdat dergelijke vondsten wel gemeld (Wamz art. 53) en nader onderzocht moeten worden, zal de verdere handelswijze van geval tot geval moeten worden afgewogen. De initiatiefnemer kan bij het college op grond van de Wamz aanspraak maken op vergoeding van daaruit voortvloeiende kosten (een mogelijke opgraving), te bepalen naar redelijkheid en billijkheid.

Als de archeologische belangen op de juiste wijze worden meegenomen in het planproces zullen toevalsvondsten nauwelijks voorkomen. In die gevallen dat een toevalsvondst zich wel voordoet, betekent het niet automatisch dat dit tot kosten voor de gemeente zal leiden. Hier vindt een afweging plaats van de redelijkheid, de billijkheid en de importantie van de betrokken archeologische waarden. Gezien het vermoedelijk zeer incidentele karakter ligt het niet in de rede hiervoor op dit moment een voorstel voor een regeling en een budget te doen.

5. ARCHEOLOGIE EN INFORMATIEVOORZIENING

Archeologiebeleid is voor de gemeente geheel nieuw. Dat betekent dat er gezocht moet gaan worden naar draagvlak binnen de gemeente. En naar manieren om de verschillende doelgroepen te bereiken (zoals initiatiefnemers, burgers in het algemeen en jeugd).

We zien het als een uitdaging om het belang van archeologie op zodanige wijze uit te dragen dat het maatschappelijk draagvlak voor het behoud van sporen uit het verleden wordt vergroot. We kennen daarom in ons beleid een belangrijke rol toe aan publieksinformatie, - educatie en -participatie in de ruimste zin van het woord. Deze aspecten zien we als belangrijke voorwaarden voor het welslagen van ons archeologiebeleid.

5.1 Publieksinformatie: folders, website, pers

Het openbaar maken van archeologische gegevens heeft mede tot doel het publiek kennis te laten nemen van het eigen archeologische erfgoed. Hierdoor kan het cultuurhistorisch besef en het begrip voor het streven naar behoud in situ worden vergroot. Aan publieksinformatie en publiekseducatie op het gebied van archeologie wordt in het archeologiebeleid van de gemeente Heemstede een belangrijke rol toegekend. Dit willen we doen op een laagdrempelige, aantrekkelijke en op de actualiteit inspelende manier. Wij willen een actief communicatiebeleid voeren op het gebied van archeologische monumentenzorg, zodat de consequenties van het archeologiebeleid van meet af aan voor iedereen helder zijn. Zo dient voor alle Heemsteeds inwoners - en met name ook voor initiatiefnemers - duidelijk te zijn waar én waarom in bepaalde gebieden archeologisch onderzoek noodzakelijk is. En wat de Archeologische waardenkaart Heemstede betekent. Dit geldt temeer nu wettelijk sprake is van het "veroorzaker-betaalt-principe". We willen de communicatie hierover breed vormgeven via een huis-aan-huis te verspreiden publieksfolder en het inzetten van onze gemeentelijke website.

Maar de informatievoorziening dient verder te gaan dan informatie over de Archeologische waardenkaart Heemstede. Het geregeld informeren van de bevolking over de resultaten van actueel archeologisch onderzoek is voor ons een belangrijk punt van aandacht. Archeologie zal op de website toegankelijk worden gemaakt voor een breder publiek (inclusief scholieren). Informatie over het Heemsteedse archeologiebeleid, het Heemsteedse verleden, oude en lopende opgravingen en een database van de collectie van vondsten kan op de site worden geplaatst. En de presentatie van nieuw beleid, een bijzondere archeologische vondst, een opgraving en een expositie bieden volop aanknopingspunten om actief de pers te benaderen, op lokaal en regionaal niveau. Regelmatige publieksinformatie kan burgers een beter beeld geven van de noodzaak van archeologiebeleid.

Door de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek is aangegeven dat zij graag een rol speelt bij de bevordering van de publieksinformatie en in dit kader onder andere haar medewerking wil verlenen aan het publiceren over archeologie (bijvoorbeeld via haar tijdschrift Heerlijkheden en/of via haar website). Wij zullen van dit aanbod gebruikmaken en bij de uitwerking van ons communicatiebeleid de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek intensief betrekken.

5.2 Tentoonstellingen

Voor de verspreiding van kennis van de Heemsteedse bewoningsgeschiedenis en de educatie daarover hechten we tevens grote waarde aan tentoonstellingen. Zo kunnen de archeologische vondsten die in het provinciale depot zijn opgeslagen worden gebruikt voor exposities. De expositie in de openbare bibliotheek uit 2009 van vondsten die zijn gedaan rondom het Oude Slot is hier een voorbeeld van. We stellen voor om jaarlijks minimaal 1 tentoonstelling te organiseren, bijvoorbeeld in de Burgerzaal, over uiteenlopende archeologische onderwerpen. Hierbij kan zoals aangegeven gebruik worden gemaakt van de Heemsteedse vondsten en beschrijvingen uit het provinciale depot.

Ook willen we de mogelijkheid onderzoeken om te komen tot een meer permanente vorm van tentoonstellen van het cultuurhistorische erfgoed (inclusief archeologie). Op die manier kunnen de inwoners van Heemstede op een laagdrempelige wijze in contact worden gebracht met het cultureel erfgoed van de gemeente. Verschillende gemeenten kennen in dit verband een zogenoemd Historisch Informatiepunt (HIP) of een Historische Ontmoetingsplek (HOP). De Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek heeft aangegeven graag te willen meedenken over de mogelijkheden om invulling te geven aan een meer permanente vorm van het in contact brengen van de bevolking met archeologische vondsten en historische voorwerpen. Ook de Stadsbibliotheek Haarlem en omstreken heeft aangegeven te willen onderzoeken wat de mogelijkheden van een HIP of een HOP in Heemstede zijn.

Hiernaast willen we extra activiteiten op het gebied van archeologie organiseren bij speciale gelegenheden, zoals de Open Monumentendag.

De kosten van de bovenstaande (structurele) activiteiten kunnen naar verwachting worden gedekt uit het restant - na bekostiging van de inzet van een seniorarcheoloog - van het jaarlijkse bestuurslastenbudget (zie paragraaf 4.1), zijnde € 6.600. Ook de kosten van de eerder genoemde publieksmateriaal en de in paragraaf 5.3. genoemde open dagen bij opgravingen kunnen ten laste worden gebracht van dit budget.

We stellen voor de mogelijke restanten van de bestuurslastenvergoeding per 2010 te reserveren ten behoeve van archeologische activiteiten, zoals genoemd in dit hoofdstuk.

5.3 Open dagen opgravingen

Veel mensen hebben belangstelling voor het leven dat zich vroeger afspeelde in hun eigen stad, dorp, wijk of straat. Deze betrokkenheid willen we graag vergroten. Vooral het uitvoerende archeologische werk, een opgraving, trekt veel belangstelling. Het archeologische verleden kan dan ook meer gaan leven door het organiseren van open dagen tijdens een opgraving. Opgravingen zijn tevens bij uitstek geschikt om de schoolgaande generatie te enthousiasmeren. De resultaten daarvan leveren dan ook een belangrijke bijdrage aan het cultuurhistorische besef binnen de gemeente.

De Historische Vereniging Heemstede Bennebroek kan bij het organiseren van dergelijke open dagen een rol spelen.

5.4 Educatieve projecten jeugd

Deze vereniging kan tevens een rol spelen bij het opzetten van educatieve projecten over het Heemsteedse archeologische erfgoed voor jongeren. De jeugd is een belangrijke doelgroep met het oog op de toekomstige omgang met het archeologisch erfgoed. Door kinderen in het basis- en voortgezet onderwijs kennis te laten maken met archeologie, kan het inzicht in het belang van het cultuurhistorisch bodemarchief bij hen worden vergroot. We willen educatieve projecten per 2011 - met prioriteit - subsidiëren vanuit het budget Lokaal culturele initiatieven.

5.5 Informatie bij archeologische waarden

Niet alleen zijn we van mening dat het archeologisch erfgoed van wezenlijk belang is voor vergroting van de kennis van de historie van Heemstede, ook zien we het belang van cultuurhistorie in het algemeen als inspiratiebron voor de ruimtelijke inrichting en als kwaliteitsimpuls voor de leefomgeving. Ook informatie over en bij archeologisch waardevolle objecten draagt bij aan het inzicht van de bevolking in het Heemsteedse archeologische erfgoed. Bijvoorbeeld in de vorm van informatiepanelen. Een voorbeeld hiervan de informatie met betrekking tot het vroegere kasteel van Het Oude Slot. Het sloteiland - gelegen aan de zuidkant van de Vredesbrug - is enige jaren geleden vergroot tot de contouren van de oude fundamenten van het vroegere kasteel. Hierdoor is een belangrijk onderdeel van de Heemsteedse cultuurhistorie zichtbaar gemaakt, zonder dat de oude fundamenten aan de buitenlucht bloot gesteld worden. Tevens is, in samenwerking met de Historische Vereniging Heemstede Bennebroek, een informatiebord aangebracht dat een beeld geeft van de indeling van het vroegere kasteel.

De indeling van het vroegere kasteel kan volgens ons nóg explicieter gemaakt worden door deze indeling boven de grond aan te brengen via enigszins verhoogde markeringen. We willen in samenwerking met de Historische Vereniging Heemstede Bennebroek hier uitvoering aan geven. Voor de uitvoering van dit project kan(een gedeelte van) het voor de culturele invulling van het gebied gereserveerde ISV-budget (bijna € 60.000) worden ingezet. Met deze visualisering gaat het verleden leven en kan de kennis en de beleving van de lokale geschiedenis verder worden vergroot.